Η ακριβής της τοποθεσία αγνοείται, δεν αποκλείεται όμως να βρισκόταν στην περιοχή των σημερινού χωριού, άποψη με την οποία τασσόταν και ο Άγγλος τοπογράφος και περιηγητής William Martin Leake ήδη από το 1810. Γεγονός είναι ότι τα Θεοδώριανα υπήρχαν το 1695, καθώς έχουν εντοπιστεί σε φορολογικό κατάλογο των Βενετών. Στην Τουρκοκρατία είχαν δικό τους σχολείο (1793), ενώ απέφυγαν τη μόνιμη οθωμανική κατοχή, γενόμενα κατά καιρούς καταφύγιο για τον Κατσαντώνη ή για μέλη της οικογένειας Μπότσαρη. Το χωριό περιήλθε στην Ελλάδα το 1881. Όπως συνέβη και σε πολλές άλλες ορεινές περιοχές της χώρας μας, μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού πήρε τον δρόμο της εσωτερικής μετανάστευσης ή της ξενιτιάς, με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλοί απόγονοι Θεοδωριανιτών στο εξωτερικό. Αρκετοί από αυτούς εξακολουθούν να επισκέπτονται τον τόπο, ειδικά τα καλοκαίρια.
Πού να μείνετε: Αν δεν θέλετε να κάνετε απλά μια εκδρομή, αλλά να περάσετε και λίγες μέρες στα Θεοδώριανα, ο ξενώνας «Βεντίστα» στο κέντρο του χωριού (παραδοσιακή διώροφη οικία, ανακαινισμένη) είναι ανοιχτός όλο τον χρόνο και μπορεί να φιλοξενήσει 5 έως 7 άτομα. Διοργανώνει μάλιστα και εκδρομές στα γύρω αξιοθέατα, για τους πελάτες του. Ένας μικρός ξενώνας (4 δωμάτια) με καταπληκτική θέα είναι και το «Πανόραμα», βρίσκεται ωστόσο λίγο έξω από το χωριό, στο ορεινό καταφύγιο στη θέση Σταυρός. Πολύ καλή επιλογή, με άνετους χώρους, είναι και ο ξενώνας «Αλώνι», λειτουργεί όμως μόνο από τον Μάιο ως τον Οκτώβριο.
Πού να κάτσετε για καφέ και φαγητό: Τα Θεοδώριανα έχουν λίγες μα καλές επιλογές, στις οποίες μπορείτε συνήθως να κάτσετε και για καφέ και για φαγητό. Ενδεικτικά, το καφενείο «Τζουβάρας» είναι στέκι για καφέ, τάβλι και τσίπουρο, ενώ διαθέτει και ψησταριά. Για ψητά της σούβλας ή στα κάρβουνα, θα κατευθυνθείτε στην ταβέρνα «Ο Ζάτζαλος». Στο «Πέτρινο του Αχελώου», πάλι, στον γειτονικό οικισμό Σκαρπάρι (περίπου 4 χιλιόμετρα ανατολικότερα), θα πάτε οπωσδήποτε αν αγαπάτε το ψάρι: υπάρχει η δυνατότητα να ψαρέψετε οι ίδιοι την πέστροφα που θα σας ψήσουν, καθώς το μαγαζί διατηρεί δικό του εκτροφείο.
Πέντε πράγματα που αξίζει να κάνετε: Ως «Πρωτεύουσα του Νερού», όπως τα θέλουν μερικοί, τα Θεοδώριανα είναι κυρίως διάσημα για τους εντυπωσιακούς τους καταρράκτες. Σημειώστε ωστόσο ότι δεν είναι οι μόνοι, άλλωστε μιλάμε για μια περιοχή με πολλά μικρά ποτάμια και πηγές.
Δείτε τους περίφημους καταρράκτες Σούδα: Σήμα κατατεθέν του χωριού, αλλά και πόλος έλξης χιλιάδων επισκεπτών, είναι από τους μεγαλύτερους καταρράκτες στην Ελλάδα, καθώς τα νερά του ποταμού Άσπρη Γκούρα (παραπόταμος του Αχελώου) γκρεμίζονται εντυπωσιακά από 25 μέτρα ύψος, αφού πρώτα χωρίσουν στα δύο. Μπορείτε να φτάσετε ως εκεί ξεκινώντας από την πλατεία των Θεοδώριανων και ακολουθώντας σηματοδοτημένο μονοπάτι μέσα στο δάσος. Επενδυμένη με ξύλινα γεφυράκια, σκάλα και κουπαστή στα δύσκολα σημεία, σε ένα ορεινό τοπίο με ιδιαίτερο κάλλος, η διαδρομή είναι άνετη ακόμα και για παιδιά. Υπολογίστε ότι διαρκεί 50 λεπτά με τα πόδια και ότι μέρος της διανύεται και με αυτοκίνητο.
Επισκεφθείτε το Μοναστήρι της Παναγίας: Στο βόρειο κομμάτι του χωριού, αφού περάσετε τα τελευταία σπίτια, θα συναντήσετε μοναστήρι αφιερωμένο στη Γέννηση της Θεοτόκου (γιορτάζει στις 8 Σεπτέμβρη), να στέκεται σε τοπίο ξεχωριστής ομορφιάς, με τα νερά του ποταμού Γκούρα (κι αυτός παραπόταμος του Αχελώου) να κυλούν πολύ κοντά. Χρονολογείται στο 1793 και έχει μεγάλη ιστορία: στην Τουρκοκρατία λειτούργησε ως σχολείο, ενώ στην Κατοχή πρόσφερε καταφύγιο σε αντιστασιακούς.
Περάστε από τον παλιό νερόμυλο: Χτισμένος το 1918 ως βακουφικός μύλος εντασσόμενος στην περιουσία της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου (ο οποίος είναι προστάτης του χωριού), λειτούργησε ως το 1980. Πλέον, το παλιό πέτρινο κτήριο ανήκει στα αξιοθέατα των Θεοδώριανων, στεκόμενο ανάμεσα σε πλατάνια, στο σημείο Σμίξη, όπου συναντιούνται τα δύο ποτάμια του χωριού-ο Γκούρας και το Μουζάκι.
Ανεβείτε στον Σταυρό: Θέση πάνω από το χωριό, σε υψόμετρο 1.390 μέτρων, όπου βρίσκεται και το προαναφερθέν ορεινό καταφύγιο με το «Πανόραμα», το οποίο-εκτός από ξενώνας-λειτουργεί και ως καφέ και ταβέρνα, με θέα στα Τζουμέρκα. Το όνομα Σταυρός οφείλεται στον ξύλινο σταυρό τον οποίον έστησε εκεί το 1777 ο Κοσμάς ο Αιτωλός, περνώντας από την περιοχή. Στον Σταυρό δόθηκε μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, με τον αρματολό Γώγο Μπακόλα να αναχαιτίζει με 500 άνδρες τα τετραπλάσια στρατεύματα του Ισμαήλ πασά (Αύγουστος 1821), αναγκάζοντάς τα να επιστρέψουν στα Γιάννενα, αντί να περάσουν προς τη Στερεά Ελλάδα.
Στο ίδιο σημείο, το 1883, οι κάτοικοι του χωριού ταμπουρώθηκαν εξεγερμένοι ενάντια στη χωροφυλακή και στους Αντωνοπουλαίους της Άρτας, οι οποίοι είχαν φροντίσει να αγοράσουν το κρίσιμο για την κτηνοτροφία της περιοχής λιβάδι της Κωστηλάτας από τους Τούρκους όταν αποχώρησαν το 1881 (λόγω της ένωσης με την Ελλάδα), απαγορεύοντας να βοσκάνε εκεί τα κοπάδια τους. Τα τότε γεγονότα απηχούνται σε γνωστό δημοτικό τραγούδι που ξεκινάει με το δίστιχο «Ψηλά στην Κωστηλάτα, στα κρύα τα νερά | χορεύουν τα κορίτσια, μαζί με τα παιδιά». Στην Κωστηλάτα, σε ύψος 1.450 μέτρα, βρίσκεται και η ομώνυμη φυσική πηγή, από την οποία παράγεται ένα διάσημο μεταλλικό νερό. Ο Σταυρός προσφέρει θαυμάσια θέα προς τον Αχελώο και τα λεγόμενα Τζουμερκοχώρια, ενώ τον χειμώνα πιάνει αρκετό χιόνι (ρεκόρ παραμένουν τα 6 μέτρα του 2005), με αποτέλεσμα να στήνεται πάρκο με σχετικές χειμερινές δραστηριότητες.
Περιηγηθείτε (με προσοχή) στο Φαράγγι του Παπαχρήστου: Οι ντόπιοι το λένε και «ρέμα του Μαρκς», καθώς η παράδοση θέλει τον Μάρκο Μπότσαρη να κατέφυγε σε αυτό μετά την πτώση του Σουλίου. Για να φτάσετε εκεί ξεκινάτε από την είσοδο των Θεοδώριανων, όπως έρχεστε από την Άρτα-θα δείτε και σχετική πινακίδα. Στη συνέχεια παίρνετε ένα αρκετά απότομο μονοπάτι καλά σηματοδοτημένο με ταμπελάκια, το οποίο διασχίζει ένα πανέμορφο μα αρκετά πυκνό ελατόδασος ακολουθώντας το ρέμα του Παπαχρήστου. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή για να μη χαθείτε, γι’ αυτό και συστήνεται να επισκεφθείτε το φαράγγι μαζί με κάποιον ντόπιο που θα γνωρίζει τα κατατόπια. Το αποτέλεσμα εγγυάται να σας αποζημιώσει, ιδιαίτερα όταν φτάσετε στους μικρούς, συνεχόμενους καταρράκτες και στις σχηματιζόμενες λιμνούλες. Το καλοκαίρι οι πιο τολμηροί δεν χάνουν την ευκαιρία για μια βουτιά στα κρύα βουνίσια νερά, ολοκληρώνοντας την εμπειρία αυτού του μικρής κλίμακας παραδείσου.
