Στο λήμμα «Πρόμαχος» το λεξικό αναφέρει: «Αυτός που μάχεται μεταξύ των πρώτων, στην πρώτη γραμμή». Αυτό έκαναν διαχρονικά οι κάτοικοι των Προμάχων στο βόρειο τμήμα της Πέλλας, στην «πινέζα» του χάρτη, ιδιαίτερα περήφανοι για την ιστορία και την παράδοσή τους. Κτισμένο στις υπώρειες του Βόρα, σχεδόν 16 χλμ. βορειοδυτικά των λουτρών του Πόζαρ, οι Πρόμαχοι αποτελούν το βορειότερο χωριό της Αριδαίας και πατρίδα τη φημισμένης μποχοβίτικης πιπεριάς, μαζί με το γειτονικό Γαρέφι. Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Μπάχοβο και διαχρονικά αποτελεί το κεφαλοχώρι της περιοχής.
Σήμερα αριθμεί 1.800 περίπου κατoίκους από τους οποίους οι περισσότεροι ασχολούνται με την υλοτομία, την γεωργία και την κτηνοτροφία. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των ντόπιων το χωριό αρχικά ήταν γνωστό ως «γκριτσκου σελο» (ελληνικό χωριό) και λόγω των επιδρομών, κατά την τουρκοκρατία ήταν από τα λίγα χριστιανικά της περιοχής όπου κυριαρχούσαν οι Οθωμανοί, άλλαξε πολλές τοποθεσίες για να καταλήξει στην σημερινή του θέση στα μέσα του 19ου αιώνα. Από το «αχ» και «βαχ» της ταλαιπωρίας και της αγωνίας του πληθυσμού, λόγω των συχνών αλλαγών του χωριού, λέγεται πως πήρε και την ονομασία «Μπάχοβο». Κατά μία άλλη εκδοχή πάντως, ονομάστηκε έτσι από τα όμορφα κορίτσια του, μια και στην τοπική ντοπιολαλιά «μπάοβο» σημαίνει όμορφο.
Πληροφορίες στον περιπτερά: Ξεκινήστε τη γνωριμία σας με το ζωντανό χωριό, από την γραφική κεντρική πλατεία. που δεσπόζει η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, το Κοινοτικό Κατάστημα και το Κέντρο Νεότητας. Πίσω από το ηρώο, διακρίνεται ζωγραφισμένη η φιγούρα του ήρωα-μακεδονομάχου Παύλου Μελά (1870-1904) που φιλοξενήθηκε στο χωριό ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του και συχνά αναφέρεται στις αφηγήσεις των ντόπιων. Το χωριό συμμετείχε ενεργά στον Μακεδονικό Αγώνα, ενισχύοντας τα ελληνικά ένοπλα τμήματα, και πληρώνοντας βαρύ τίμημα. Οι οπλαρχηγοί Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν και Κωσταντίνος Γαρέφης-που σκοτώθηκε στην περιοχή-βρήκαν πολύτιμη βοήθεια από τον ντόπιο πληθυσμό, που βρέθηκε στο στόχαστρο των κομιτατζήδων.
Στο λιτό ηρώο, είναι γραμμένα τα ονόματα των ντόπιων πεσόντων Μακεδονομάχων. Στους Προμάχους, οι μνήμες είναι ακόμη ζωντανές, από αφηγήσεις για εκείνα τα γεγονότα που πέρασαν από γενιά σε γενιά. Το πράσινο περίπτερο στην πλατεία του χωριού, λειτουργεί και σαν ένα μικρό κέντρο τουριστικής πληροφόρησης. Ο ιδιοκτήτης Δημήτρης Σαλαμάνης θα σας δώσει κάθε χρήσιμη πληροφορία για τι μπορείτε να δείτε και να κάνετε στην περιοχή, ενώ θα σας εξιστορήσει ευχαρίστως σημαντικές στιγμές της ντόπιας ιστορίας και παράδοσης.
Καθαρά νερά και ψηλές κορυφές: Λόγω των πολλών νερών που ρέουν στην περιοχή, στο χωριό λειτουργούσαν παλαιότερα πολλοί μύλοι. Σήμερα μόνο ένας, αυτός της οικογένειας Οικονόμου, συνεχίζει να αλέθει με τον παραδοσιακό τρόπο μαλακό ή σκληρό σιτάρι, ζέα, κριθάρι, βρώμη, καλαμπόκι κ.α. Οι φιλόξενοι ιδιοκτήτες θα σας λύσουν κάθε απορία για το πως φτάνει στα χέρια μας το αλεύρι, μέσω της παλιά φτερωτής, από ξύλο και μέταλλο, που κινείται με την δύναμη του νερού στη βάση του μύλου. Κοντά στην πλατεία ένας άλλος παλιός μύλος, έχει μετατραπεί σε μία γραφική ταβέρνα, μεταφέροντας τους επισκέπτες σε ένα νοσταλγικό ταξίδι πίσω στο χρόνο (Κάτω Μύλος). Αναζητήστε στα πιάτα του, ντόπια εδέσματα και την ξακουστή «μπαχοβίτικη» πιπεριά.
Σε κοντινή απόσταση ανατολικά του χωριού, βρίσκεται το μοναστήρι του Οσίου Ιλαρίωνα, επισκόπου Μογλενών, που αν και είναι σύγχρονο είναι κτισμένο σε θέση μονής που καταστράφηκε στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Το περιβάλλον, όπου κυριαρχούν η πέτρα και το ξύλο, είναι ιδιαίτερα κατανυκτικό, ενώ ξεχωρίζει και η πανοραμική θέα. Από τη βάση ενός βράχου που οι ντόπιοι αποκαλούν μπέο κάμιν ή Άσπρη Πέτρα, περίπου 3 χλμ βόρεια του χωριού, αναβλύζει ζεστό νερό με ιαματικές ικανότητες. Το γεωλογικό φαινόμενο, που καλύπτει μεγάλη έκταση, έχει γίνει κατά καιρούς αντικείμενο μελέτης γεωλόγων. Τα άλατα δημιουργούν νέους σχηματισμούς που εντυπωσιάζουν, αλλά γρήγορα αλλάζουν όψη.
Εάν αντέχετε το περπάτημα, αξίζει να δείτε το φαινόμενο αυτό από κοντά. Επάνω από το χωριό ορθώνονται επιβλητικοί μεγάλοι ορεινοί όγκοι και απότομες κορυφές του Βόρα. Ξεχωρίζει βόρεια η κορυφή «Κουκουρού» (1.350 μ.), με όψη που θυμίζει κουκουνάρα, η οποία αποτελεί δημοφιλή προορισμό όσων επιζητούν μικρές διαδρομές αλλά με μία σχετική δυσκολία (μήκος με επιστροφή 13 χλμ). Εντυπωσιακές είναι και οι κορυφές Μικρό και Μεγάλο Πέτερνικ, βορειοδυτικά του χωριού που αγγίζουν τα 1.755 μ. Τα βουνά καλύπτονται από πυκνά δάση οξιάς, πεύκης και δρυός, ενώ οι κορυφές είναι γυμνές και απότομες. Εμφανή είναι ακόμη τα σημάδια των μαχών που έλαβαν μέρος στα υψώματα και στις απότομες κορυφές κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Λίγοι γνωρίζουν πως στα βουνά αυτά δόθηκαν μάχες που έκριναν ουσιαστικά την έκβαση του Α΄ Π.Π.
Στα χνάρια της ιστορίας: Το Γραφείο Εναλλακτικού Τουρισμού «Voras Mountain Actions»-λειτουργεί στους Προμάχους-προσφέρει δυνατές εμπειρίες στα πεδία μαχών του λεγόμενου και «Μεγάλου Πολέμου» τις πλαγιές του Βόρα. Τα απομεινάρια των οχυρώσεων και των ορυγμάτων, μαρτυρούν τις αδυσώπητες μάχες ανάμεσα στα δυο στρατόπεδα αλλά και τη συμβολή του ελληνικού Αποσπάσματος Γαργαλίδη που συνέβαλλε καθοριστικά στην έκβαση του πολέμου. Ο ιστορικός Νίκος Ευθυμίου και οι συνεργάτες του, θα σας μεταφέρουν σε ένα μοναδικό ταξίδι στο χρόνο και σε ιστορικά γεγονότα, λησμονημένα για τους περισσότερους.
Ξακουστή πιπεριά και πιπέρι: Στην τοπική γαστρονομία κυριαρχεί η μικρόσωμη ντόπια πιπεριά, «μπαχοβίτικη» όπως την αποκαλούν. Νωπή ή μεταποιημένη διαθέτει εξαιρετική γεύση και ποιοτικά χαρακτηριστικά, ενώ δίνει εξαιρετικής ποιότητας τουρσιά. Από την κόκκινη «μπαχοβίτικη» πιπεριά, παράγονται το φημισμένο μυρωδάτο πιπέρι μπούκοβο-που μπορεί να είναι γλυκό ή καυτερό-καθώς και η καπνιστή πάπρικα που νοστιμίζουν μαρινάδες και μαγειρευτά φαγητά. Μάλιστα για την αποξήρανση της πιπεριάς, χρησιμοποιείται φωτιά και καπνός αποκλειστικά από καύση ξύλου οξιάς. Στο παραδοσιακό παντοπωλείο «Γλυκιά Παράδοση» θα βρείτε τοπικά προϊόντα, που ετοιμάζει με μεράκι και αγάπη στην οικοτεχνία της η ιδιοκτήτρια Πετρούλα Τούλιου (μαρμελάδες, γλυκά του κουταλιού, κ.ά.), καθώς και άλλοι παραγωγοί της περιοχής.
Εάν βρεθείτε στα ξακουστά λουτρά Πόζαρ, ανηφορίστε βόρεια προς τους Προμάχους και νοιώστε την αύρα ενός τόπου, που κυριαρχεί η ντόπια φιλοξενία και οι μοναδικές γεύσεις της «μπαχοβίτικης» πιπεριάς. Στην περιοχή θα βρείτε όμορφες γραφικές ταβέρνες και μικρούς φιλόξενους ξενώνες.
