Τα μονοπάτια συνέδεαν επίσης τους οικισμούς με τα ερημητήρια και τα καθίσματα που είναι διάσπαρτα σε όλο το νησί. Ενα σημαντικό κομμάτι του λαϊκού πλούτου που γράφτηκε στο πέρασμα του χρόνου από τους ανθρώπους πάνω και γύρω από τα μονοπάτια έχει γίνει γνωστό μέσω του προγράμματος «Μονοπάτια Πολιτισμού», που εκπόνησε η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και έχει υλοποιηθεί, εκτός από την Πάτμο, στον Μαραθώνα, στη Σίφνο και στη Σίκινο. Όμως, ο πιο κατάλληλος άνθρωπος για να μας ξεναγήσει στα μονοπάτια του νησιού και να ανασυστήσει την ιστορία τους, καθότι τα έχει μετρήσει πέτρα την πέτρα, είναι η Δέσποινα Βακράτση, Πάτμια πάππου προς πάππου και συγγραφέας του βιβλίου «Τα μονοπάτια της Πάτμου», το οποίο κυκλοφόρησε μέσα στον Αύγουστο, στα Ελληνικά και στα Αγγλικά, από τις εκδόσεις Ανάβαση. Το εν λόγω βιβλίο δεν είναι ένας κλασικός πεζοπορικός οδηγός, χωρίς όμως να λείπουν και τα σχετικά εχέγγυα. Είναι κυρίως ένας βιωματικός οδηγός και σπεύδω αμέσως να εξηγήσω τι εννοώ, παραθέτοντας τρία αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα:
Απορθιανός δρόμος: Στο μαγαζί του Καπράνη πρωτοείδα, μαθήτρια στο Δημοτικό, την γκραβούρα της Πάτμου, την πιο γνωστή, με την άποψη της Χώρας και του λιμανιού με τα αραγμένα καράβια. Παρατηρώντας την, ήμουν απολύτως βέβαιη ότι εκείνα τα καράβια άραζαν στην ακτή της Αγίας Θεοφανούς, μιας και ο παλαιότερος δρόμος του νησιού, όπως μου έλεγε ο πατέρας μου Θεολόγος Βακράτσης, που συνέδεε τη Χώρα με τη Σκάλα, έπεφτε κοντά. Κάθε φορά που πήγαινα στου Καπράνη για ψωμί ή για βιβλία (μιας και ο ίδιος διατηρούσε πρατήριο άρτου και έφερνε και τα βιβλία του Δημοτικού), πρόσεχα την γκραβούρα και φανταζόμουν ότι ανέβαινα μαζί με τους ξένους των καραβιών τον δρόμο της βουνοπλαγιάς. Ο δρόμος άρχιζε κάτω από τα Απορτσιανά ή Απορθιανά, εξού και το όνομά του: Απορτσιανός ή Απορθιανός δρόμος και Απορτσιανή ή Απορθιανή στράτα, βορειοανατολικά της Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και του οικισμού της Χώρας.
Η περιοχή Απορθιανά αποτελούσε το νεότερο οικιστικό κέντρο της Χώρας. Αναπτύχθηκε από τα μέσα του 18ου αιώνα και είναι η πρώτη περιοχή της Χώρας που είναι ορατή από τη θάλασσα. Η περιοχή ξεκινά από Του ’Κονόμου (θέση που αρχίζει από τη Λόζα μέχρι το σημείο με τις μουρινιές κάτω από το μοναστήρι) και φτάνει μέχρι τους Μύλους. Η ονομασία, πιθανότατα, προήλθε από τη θέση της έξω από τις Πόρτες που οδηγούσαν στη Χώρα. Ο δρόμος ξεκινούσε από την οικία Ντόριζα και το τότε μέγαρο ή πύργο του Σαρακίνη, κοντά στο πηγάδι του Γενάδιου. Περνούσε κάτω από τις Βίγλες, παλιό παρατηρητήριο ανατολικά της Χώρας, προ του χείμαρρου του Περδικάρη και κατευθυνόταν από την Αγία Θεοφανού ή Αγια-Λεφανού και την Απαλωνιά προς τη Σκάλα.
Μάλιστα, από το σημείο εκκίνησής του έφτανε μέχρι τα Κρητικά. Έως το 1818 ήταν ο δημόσιος δρόμος. Έκτοτε χρησιμοποιείται μόνο για αγροτικές εργασίες. Ο μητροπολίτης Σάρδεων Νεκτάριος κατασκεύασε βορειοδυτικά της Χώρας τον νέο δρόμο, σημερινό παλιό πλακόστρωτο δρόμο ή καλντερίμι, που χρησιμοποιούνταν έως το 1945. Ο σημερινός ασφαλτοστρωμένος δρόμος ανοίχτηκε από τους Ιταλούς, συμπληρώθηκε μετά την απελευθέρωση και εν συνεχεία ασφαλτοστρώθηκε. Όλο το πανόραμα του λιμανιού της Σκάλας είναι μπροστά μας. Κάτω απλώνεται η κοιλάδα του Περδικάρη γεμάτη δέντρα και δεξιά υψώνονται οι τέσσερις ανεμόμυλοι (τρεις της Ιεράς Μονής και ένας ιδιωτικός), οι Μύλοι, που έχουν δώσει το όνομά τους σε όλη την περιοχή.
Η υπέροχη ονοματολογία των πετούμενων: Αλλού η Δέσποινα Βακράτση ασχολείται με πάθος με την πλούσια ορνιθοπανίδα του νησιού. «Η περιοχή της Πάτμου και των πέριξ νησίδων και βραχονησίδων είναι ιδανικός χώρος για τη ζωή και την αναπαραγωγή σπάνιων και προστατευόμενων ειδών αρπακτικών. Ο μαυροπετρίτης, ο σπιζαετός, το κιρκινέζι, η αετογερακίνα και ο αιγαιόγλαρος ζουν και αναπαράγονται εδώ. Πολλά από τα μεταναστευτικά πουλιά έρχονται για να ξεκουραστούν και να συνεχίσουν το ταξίδι τους: ο συκοφάγος, ο τσαλαπετεινός, ο μελισσοφάγος, η χαλκοκουρούνα. Επίσης, εδώ συναντάμε τον αετό, την κουκουβάγια, τον κούκο, την πέρδικα, το αγριοπερίστερο, την κουρούνα, τη δεκοχτούρα, την καρακάξα και τα θαλασσοπούλια.
Αλλά και βαρβάκια, μπεκάτσες, σπανέτα, φλώρια, τρυγόνια, κοτσύφια, κεφαλάδες, κοκκινολαίμηδες, σπίνους, καρδερίνες, λούγαρα, οργανάκια (είδος αηδονιού) και τσίχλες (μεταναστευτικά πουλιά). Την άνοιξη έρχονται τα χελιδόνια, τα αηδόνια, οι σταχτάρες και τα σπιτοχελίδονα. Τον υγροβιότοπο της Καλικατσούς χρησιμοποιούν (σπάνια πλέον) σαν ενδιάμεσο σταθμό τα μεταναστευτικά πουλιά: ερωδιοί, κύκνοι, χήνες και κυρίως οι καλικατσούδες (οι γιαλόπαπιες), εξού και το όνομα Καλικατσού που δόθηκε στην περιοχή».
Με θέα στα νησιά: Και όταν η συγγραφέας νιώθει ότι θέλει να σηκωθεί λίγο ψηλότερα, προτείνει το μονοπάτι που οδηγεί από τον Άγιο Ευθύμιο στον Προφήτη Ηλία και βρίσκεται, όπως και ο Απορθιανός δρόμος, στο νότιο τμήμα της Πάτμου: «Το μονοπάτι που θα ακολουθήσουμε σε αυτήν τη διαδρομή θα μας οδηγήσει στην ψηλότερη κορυφή του νησιού, τον Προφήτη Ηλία (269 μ.), που οφείλει το όνομά της στο μονύδριο του Προφήτη Ηλιού του Θεσβίτου. Το μονοπάτι μετά τη διάνοιξη του αμαξιτού δρόμου που οδηγεί από το Κουβάρι και το λατομείο προς τον Προφήτη Ηλία είχε εγκαταλειφθεί. Το χρησιμοποιούσαν μόνον οι αγρότες. Το 2013 καθαρίστηκε από τον Δήμο Πάτμου και είναι πάλι προσβάσιμο στους περιπατητές. Η διαδρομή ξεκινάει μετά τη διασταύρωση προς το Διακόφτι και τη Μονή Ευαγγελισμού.
Τσιμεντένιο δρομάκι 150-200 μέτρων οδηγεί προς τον Άγιο Ευθύμιο και το Άγιο Πνεύμα, δύο εκκλησάκια που βρίσκονται σε μικρή απόσταση το ένα από το άλλο μέσα σ’ ένα πλάτωμα. Στο βάθος της πλαγιάς προς τους Κήπους φαίνεται η Μονή Ευαγγελισμού. Τριγύρω υπάρχουν εκτάσεις με καλλιέργειες. Στα πρώτα 50 μέτρα η κλίση του μονοπατιού είναι ομαλή. Εν συνεχεία, καθώς ανεβαίνει στους πρόποδες του λόφου, περνάει ανάμεσα από βράχια, κυσαρίδια και αγριοαχλαδιές. Προσπερνώντας τα βράχια αποκαλύπτεται η κορυφή του λόφου όπου βρίσκεται ο Προφήτης Ηλίας. Τώρα είμαστε σ’ ένα μεγάλο πλάτωμα στο μέσον του λόφου. Εδώ σταματάμε για να ατενίσουμε τη νότια πλευρά της Χώρας, με την Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου να δεσπόζει, τμήμα του Γροίκου, το νησάκι Χιλιομόδι, τους Αρκιούς και τους Λειψούς.
Στα δυτικά το Ικάριο πέλαγος, το Πετροκάραβο, την Άνυδρο, την Ικαρία και τους Φούρνους. Συνεχίζουμε να προχωράμε. Έχουμε πάντα μπροστά μας το Κάθισμα του Προφήτη Ηλία που όλο και πλησιάζει. Δεν βλέπουμε πλέον καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αλλά ένα πλάτωμα γεμάτο λαμπρές, κυσαρίδια, αχινοπόδια, αστοιβές, σχινιές, ρίγανη, θρύμπη. Όλα γεμάτα ανθούς και χρώματα που λαμπυρίζουν καθώς οι αχτίδες του ήλιου πέφτουν πάνω τους. Τον χειμώνα φύονται άγρια βρώσιμα χόρτα: ραδίκια, λάπαθα, βρούβες, ζοχοί. Εν συνεχεία, το μονοπάτι φτάνει σ’ έναν βοσκότοπο περιφραγμένο με μάντρα. Στρίβουμε και πάμε παράλληλα με τη μάντρα που βρίσκεται δεξιά. Κοιτώντας προς τα πάνω, βλέπουμε το Κάθισμα του Προφήτη Ηλία κατάλευκο να υψώνεται μέσα από τα βράχια.
Λίγο πριν φτάσουμε στον προορισμό μας συναντάμε τα ερείπια ενός μικρού κτιρίου που εξυπηρετούσε τις ανάγκες των τσοπάνηδων. Δίπλα βλέπουμε μια συστάδα φλόμων με ωραίο φύλλωμα, ψηλό μίσχο και κίτρινα άνθη. Αυτά τα φυτά είναι δηλητηριώδη και τα ζώα δεν τα πλησιάζουν. Αν κάποιος έχει ανοιχτή πληγή και τ’ ακουμπήσει, θα νιώσει έντονο κάψιμο. Προχωράμε έχοντας πάντα τη μάντρα του βοσκότοπου δεξιά. Τελειώνοντας η μάντρα, το μονοπάτι μάς βγάζει σ’ ένα τσιμεντοστρωμένο άνοιγμα που φτιάχτηκε τα τελευταία χρόνια μαζί με τον νέο αμαξιτό δρόμο, ο οποίος φτάνει μέχρι αυτό το σημείο. Έχουμε τώρα θέα στο βουνό του Γένουπα και σε όλο το νοτιοδυτικό και βορειοδυτικό Αιγαίο. Από αυτό το σημείο ξεκινάει ένα καλντερίμι με σκαλοπάτια που καταλήγουν στην είσοδο του Καθίσματος.
Τα παλιά σκαλοπάτια έχουν αντικατασταθεί με πέτρινα. Τα μετράμε μέχρι την είσοδο του Καθίσματος και τα βγάζουμε 51. Η απόσταση που διανύσαμε σε 20 με 25 λεπτά είναι περίπου 800 μέτρα. Κάτω η θάλασσα λαμπυρίζει. Βλέπουμε τον Γροίκο, την Πέτρα, το Τραγονήσι, το Χιλιομόδι, το Διακόφτι, τον Σταυρό, την Ψιλή Άμμο. Και γύρω τους Λειψούς, τη Λέρο, την Κάλυμνο, τα Λέβεθα, την Αμοργό, την Άνδρο, τη Μύκονο, τον Κίναρο, την Ικαρία. Όταν υπάρχει καλή ορατότητα, φαίνονται οι μισές Κυκλάδες. Όπως γράφει στο βιβλίο του «The isle that is called Patmos» (1905) o Αμερικανός περιηγητής William Edgar Geil: «Η θέα που απλώνεται γύρω από τον Προφήτη Ηλία ήταν το μεγαλύτερο δώρο που μου πρόσφερε η ζωή μου». Πράγματι, ένα μοναδικό δώρο σε έμπειρους πεζοπόρους και απλούς περιπατητές, φυσιολάτρες, ταξιδιώτες, ονειροπόλους, φιλίστορες και φιλολογούντες, κυρίως όμως στους συμπατριώτες της, που της εμπιστεύτηκαν ένα σωρό μυστικά για να συνθέσει αυτή την εργασία, είναι το βιβλίο της Δέσποινας Βακράτση.
