Παλιότερα, οι μικρές αυτές εκτάσεις ήταν φυτεμένες με αμπέλια. Μερικά μέτρα πιο κει, μια μεγάλη ανοικτή δεξαμενή συλλέγει το βρόχινο νερό, το οποίο κατόπιν χρησιμοποιείται για το πότισμα του Κάμπου της Ερίστου. Η περιοχή αποτελεί τη μεγαλύτερη και πιο εύφορη κοιλάδα της Τήλου, όπου διατηρούν οι Μεγαλοχωρίτες τα χωράφια τους. Τα άσπρα σπίτια τους αστράφτουν κάτω από τον καυτό ήλιο στην πλαγιά του Αγίου Στεφάνου, όπως ακριβώς αστράφτουν και τα φωτοβολταϊκά απέναντί μου. Το μικρό φωτοβολταϊκό πάρκο μαζί με τη μοναδική ανεμογεννήτρια που φαίνεται στο βάθος, στο ακρωτήρι της Πούντας, εξασφαλίζουν στους κατοίκους ενεργειακή αυτονομία από ανανεώσιμες πηγές, στο πλαίσιο του πρωτοποριακού έργου TILOS project, που την κατέστησε το πρώτο «πράσινο» νησί της Μεσογείου.
Η Τήλος έγινε, όμως, και το πρώτο νησί στον κόσμο που κατάργησε τους ΧΥΤΑ και εφαρμόζει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα διαχείρισης αποβλήτων μέσω του προγράμματος Just Go Zero Tilos. Ο φιλικός προς το περιβάλλον μετασχηματισμός της, με κεντρικούς πυλώνες την ενέργεια και τα απόβλητα, σε συνδυασμό με τις ήπιες δραστηριότητες που προσφέρει κυρίως για τους φυσιολάτρες, από πεζοπορίες μέχρι παρατήρηση άγριων πουλιών, την καθιστούν ένα εξαιρετικό παράδειγμα βιώσιμου τουρισμού. Σπαρμένη από βυζαντινά ναΐδρια και αναλημματικούς τοίχους, με δύο ερειπωμένους οικισμούς και παραλίες άγριας ομορφιάς, η Τήλος είναι γεμάτη εκπλήξεις που αξίζει να ζήσετε.
Βόλτα στο Μεγάλο Χωριό: Συκιές και μοσχοβολιστές λεμονιές που ξεπροβάλλουν από νοικοκυρεμένες αυλές, μελωδίες πουλιών που ακούγονται μέσα από τα φύλλα. Στενά σοκάκια από τα οποία περνάει μόνο ένας, καμιά φορά ίσως «τρακάρεις» και με κάποιο αγριοκάτσικο, ασβεστωμένοι τοίχοι και χρωματιστές ξύλινες πόρτες που μοιάζουν με πίνακες. Πλατύσκαλα που σκεπάζονται από μπουκαμβίλιες και τμήματα του αρχαίου τείχους που είναι ορατά στον σύγχρονο οικισμό. Το παρελθόν που ζει στο παρόν. Το Μεγάλο Χωριό εκτείνεται κάτω από το μεσαιωνικό κάστρο της Μεσσαριάς, το πιο καλά διατηρημένο από τα εφτά συνολικά που υπάρχουν στο νησί. Μάλιστα, στη θέση της εκκλησίας των Ταξιαρχών μέσα στο κάστρο υπήρχε κάποτε ο αρχαίος ναός του Διός Πολιέως και της Αθηνάς Πολιάδος.
Ο έτερος ναός του Ταξιάρχη Αρχάγγελου Μιχαήλ του χωριού μαζί με το παλιό δημαρχείο σχηματίζουν μία από τις πιο όμορφες βοτσαλωτές πλατείες των Δωδεκανήσων. «Τα σπίτια της δωρικής πόλης του 4ου αιώνα π.Χ. ήταν χτισμένα πιο ψηλά από τα σημερινά. Είχαν σχήμα κυρίως ορθογώνιο και από κάτω τους ήταν σκαμμένες μεγάλες στέρνες, για να συγκεντρώνουν το βρόχινο νερό», περιγράφει η αρχιτέκτονας Σέβα Βασιλαρά, η οποία έχει αναστηλώσει πάνω από 25 παραδοσιακές οικίες στην Τήλο. Κατά το σούρουπο, ανεβείτε στην εκκλησία της Παναγίας, την πρώτη εκκλησία του οικισμού που χτίστηκε με λίθους από τον Ταξιάρχη του Κάστρου, καθίστε στον περίβολο και απολαύστε τη θέα στον κάμπο και στην παραλία της Ερίστου.
Για τυριά και ντόπιους μεζέδες στον Άγιο Αντώνιο: Στο χωριό του Αγίου Αντωνίου, προστατευμένο στον ομώνυμο όρμο στη βόρεια μεριά του νησιού, με το μικρό λιμάνι και τα ψηλά αρμυρίκια, λειτουργεί η «Ήριννα», το μοναδικό τυροκομείο της Τήλου που στεγάζεται σε ένα πλήρες εξοπλισμένο κοντέινερ. Χρησιμοποιεί αποκλειστικά κατσικίσιο γάλα και, εκτός των άλλων, παρασκευάζει το θαλασσοτύρι, ένα φρέσκο τυρί που περνάει 24 ώρες σε θαλασσινό νερό. Στην ακτή του Αγίου Αντωνίου κρύβεται ένα αρχαίο νεκροταφείο, που χρονολογείται στο 655-657 μ.Χ., με τους απολιθωμένους σκελετούς να είναι ορατοί κάτω από το νερό.
Στην άκρη του παραθαλάσσιου οικισμού, στο πλακόστρωτο δίπλα στις ψαρόβαρκες, με φόντο το ηφαίστειο της Νισύρου, η κυρία Ελένη Καμμά τα τελευταία 35 χρόνια σερβίρει ψαρολιχουδιές και μαγειρευτά πιάτα στην ταβέρνα «Το Δελφίνι». Η ίδια φτιάχνει με τοπικά υλικά κάππαρη και φάβα, τηγανίζει φρέσκα ψαρικά και ετοιμάζει το περίφημο τηλιακό κατσικάκι στη λαδόκολλα. Για επιδόρπιο, πηγαίνετε στο γειτονικό καφέ, τον «Γιαλό». Ο ελληνικός καφές και τα χειροποίητα γλυκά, όπως το γαλακτομπούρεκο με την παχιά κρέμα, έχουν την τιμητική τους. Γενικότερα, το σημείο είναι πολύ δροσερό και τα δέντρα προσφέρουν ανακουφιστική σκιά, οπότε μπορείτε να έρθετε από το μεσημέρι.
Ηλιοβασίλεμα στον Άγιο Παντελεήμονα: Χτισμένη σε μια απόκρημνη πλαγιά του υψώματος Κρύαλλος στη βορειοδυτική πλευρά της Τήλου, η Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος ιδρύθηκε το 1470 από τον ιερομόναχο Ιωνά και ανακαινίστηκε το 1703. Στον προαύλιο χώρο του, ο οποίος περιβάλλεται από πανύψηλα κυπαρίσσια και αιωνόβια πλατάνια, απλώνεται ένα υπέροχο ασπρόμαυρο βοτσαλωτό. Το κτιριακό συγκρότημα, με τον πετρόκτιστο πύργο, τις χαμηλωμένες πόρτες και τα στενά δρομάκια, παραπέμπει σε μικρή καστροπολιτεία.
Όπως μαρτυρούν και τα σημάδια από σφαίρες στην εξωτερική μεταλλική πόρτα, η ιερά μονή, που είχε οικονομική αυτάρκεια και διέθετε νερόμυλο, ελαιοτριβείο αλλά και ποιμνιοστάσιο, συχνά δεχόταν πειρατικές επιθέσεις. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της φιλοτεχνήθηκε το 1714, ενώ ο Παντοκράτορας στον τρούλο και η Αγία Τριάδα στην αψίδα του ιερού χρονολογούνται από το 1776. Λόγω της στρατηγικής της θέσης και του υψομέτρου της (270 μ.), προσφέρει θέα στη Νίσυρο και στην Κω. Την ώρα του ηλιοβασιλέματος, η αχλή που σχηματίζεται γύρω από τη Νίσυρο δημιουργεί την αυταπάτη ότι το νησί ίπταται. Προσοχή στον δρόμο, είναι στενός με στροφές και ενίοτε υπάρχουν κατολισθήσεις.
Μπάνιο μαζί με τα παγόνια: Στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, 4 χλμ. από το ψαροχώρι του Αγίου Αντωνίου και μετά το εκκλησάκι της Καμαριανής, εκτείνεται η Πλάκα, μια μικρή παραλία με κρυστάλλινα νερά, ψιλό χαλίκι αναμεμειγμένο με άμμο και ένα ψηλό αρμυρίκι για σκιά. Απέναντι φαίνεται η Τουρκία, ενώ στην πλάτη της ακτής υπάρχει ένα περιφραγμένο πυκνοφυτεμένο πάρκο με ψηλούς ευκάλυπτους, κέδρους, πεύκα και ένα σωρό άλλα δέντρα και θάμνους. Σε αυτό το απρόσμενο δασύλλιο, που προσφέρεται για θερινό πικνίκ και διάβασμα κάτω από τις φυλλωσιές, ζουν ελεύθερα πολλά παγόνια. Όταν συνηθίσουν την παρουσία σας, θα σας προσεγγίσουν για φαγητό και ίσως σας ακολουθήσουν μέχρι τη θάλασσα. Ανεξάρτητα από τα παγόνια, το σημείο είναι ιδανικό για να απολαύσετε το ηλιοβασίλεμα. Ακόμη και τον Αύγουστο η Πλάκα δεν μαζεύει πολύ κόσμο, οπότε μπορείτε να την επισκεφθείτε χωρίς τον φόβο συνωστισμού.
Οι νάνοι ελέφαντες: Η περιοχή όπου σήμερα είναι σπαρμένα τα νησιά στο Αιγαίο, πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια ήταν μια ενιαία ξηρά, η Αιγηίδα. Μέχρι να κατακλυστεί από θάλασσα, εξυπηρετούσε τη μετακίνηση ειδών από την Ευρώπη προς την Ασία και τανάπαλιν. Στην Τήλο λοιπόν, και συγκεκριμένα στο σπήλαιο Χαρκαδιό, το 1971 ανακαλύφθηκαν 15.000 οστά από 100 νάνους ελέφαντες, τους τελευταίους της Ευρώπης. Τα θηλαστικά, που είχαν ύψος από 170 εκ., έζησαν την περίοδο του Πλειστόκαινου, πριν από 45.000 χρόνια, και εξαφανίστηκαν γύρω στο 2000 π.Χ. Ήρθαν στο νησί κολυμπώντας, καθώς η στάθμη της θάλασσας ήταν 140 μ. πιο χαμηλά.
Από τη μελέτη των οστών των ελαφιών, των ελεφάντων και των χελωνών που βρέθηκαν μαζί τους, συμπεραίνεται αφενός ότι οι ελέφαντες συνυπήρξαν με τους ανθρώπους, αφετέρου ότι τα ελάφια χάθηκαν πριν από την εμφάνισή τους, καθώς βρέθηκαν χαμηλότερα στη σπηλιά, σε βάθος 5 μ. Στο Παλαιοντολογικό Μουσείο, απέναντι από το Μεγάλο Χωριό, θα θαυμάσετε τα απολιθωμένα οστά των νάνων ελεφάντων, ενώ στο σπήλαιο θα ξεναγηθείτε στο σημείο των ανασκαφών. Τέλος, το καλοκαίρι του 2023 αναμένεται να λειτουργήσει το Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού, το οποίο θα φιλοξενεί ευρήματα από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι την ελληνιστική περίοδο, όπως χρυσά κοσμήματα και επιγραφικό υλικό.
Μονοπάτια και γυμναστική στην παραλία: Η Τήλος διαθέτει ένα μεγάλο δίκτυο μονοπατιών, κάποια σηματοδοτημένα με πέτρες και άλλα με πρόχειρα βαμμένα σημάδια, τα οποία απλώνονται σε όλη την επιφάνειά της και βοηθούν τον ταξιδιώτη να ανακαλύψει την πλούσια χλωρίδα και πανίδα της. Με απαγορευμένο το κυνήγι από το 1993, στα δώδεκα βουνά της, που οι πλαγιές τους βρίθουν από άγριες ορχιδέες, φρύγανα και λογής λογής βότανα, αναπαράγονται περισσότερα από 100 είδη πουλιών, εκ των οποίων τα 46 είναι απειλούμενα. Στο μαγαζάκι «Λίγο από όλα», στην κεντρική πλατεία στα Λιβάδια, θα βρείτε έναν χάρτη με όλες τις διαδρομές. Κοστίζει 5 ευρώ και περιλαμβάνει τις πιο βασικές πεζοπορίες στο νησί, οι οποίες έχουν διαφορετικό βαθμό δυσκολίας και συνδυάζουν τη φύση με ιστορικά και πολιτιστικά μνημεία.
Βέβαια, επειδή η Τήλος δεν έχει καθόλου σκιές, θα πρέπει να ξεκινήσετε νωρίς το πρωί και να έχετε μαζί σας οπωσδήποτε καπέλο και νερό. Εμείς περπατήσαμε για περίπου μία ώρα από τα Λιβάδια μέχρι τον εγκαταλελειμμένο αγροτικό οικισμό της Γεράς. Στη μέση της διαδρομής, στο λευκό ξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη, κάτω από ένα πεύκο, συναντήσαμε 20 Γερμανούς περιπατητές που ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν για την παραλία του «Δεσπότη το νερό». Λίγο πιο πάνω, ο personal trainer και γέννημα θρέμμα της Τήλου Ζαφείρης Οικονόμου κατέβαινε τρέχοντας το βουνό. «Λατρεύω να τρέχω στην άκρη των πλαγιών με θέα τη θάλασσα και το ανάγλυφο των ακτών», είπε. Στο ανοιχτό γυμναστήριο «Street Workout» που έχει φτιάξει στην παραλία των Λιβαδιών, εκτός από το να προπονεί ντόπιους και τουρίστες, υποδέχεται και ομάδες αθλητών από το εξωτερικό.
Ποτό με τα φαντάσματα: Ο χρόνος στο Μικρό Χωριό έχει σταματήσει στο 1957. Τότε έφυγε και ο τελευταίος κάτοικος του μεσαιωνικού αμφιθεατρικού οικισμού, ο οποίος μέχρι και σήμερα παραμένει πλήρως εγκαταλελειμμένος. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εξαιτίας της λειψυδρίας και της φτώχειας, ο πληθυσμός, που κάποτε αριθμούσε πάνω από 700 άτομα, άρχισε να μετατοπίζεται προς τα Λιβάδια. Φεύγοντας, οι άνθρωποι πήραν μαζί τους τις σκεπές και τα κουφώματα, διότι τότε ξυλεία δεν υπήρχε και έπρεπε να την εισάγουν από τη Μικρά Ασία. Όλοι τους ήταν γεωργοί και κτηνοτρόφοι, αρκετοί μάλιστα δούλευαν και στα εύφορα χωράφια των Μεγαλοχωριτών στον κάμπο.
Οι κατοικίες τους είναι μονόχωρες, καθώς σπίτι πήγαιναν μόνο για ύπνο, ενώ στέγαζαν τα ζώα τους σε πρόχειρους σταβλότοπους, στους πρόποδες του λόφου. Εδώ ξεχωρίζει ένα από τα 125 ξωκλήσια του 14ου-16ου αιώνα που υπάρχουν διάσπαρτα στο νησί, η αναστηλωμένη Τίμια Ζώνη με τη σπάνια τοιχογραφία του κυνοκέφαλου Αγίου Χριστόφορου. Όταν νυχτώσει, τα ερειπωμένα σπίτια ζωντανεύουν από τις παρέες που συναντιούνται στο ομώνυμο μπαρ. Με τον χαμηλό φωτισμό των κτιρίων και την απόλυτη ησυχία, νομίζεις ότι έχεις βρεθεί σε σκηνικό ταινίας.
Απολαυστικές βουτιές: Η Τήλος έχει δεκαεννέα παραλίες, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι προσβάσιμες μέσω μονοπατιών ή από θαλάσσης. Ελάχιστες είναι οργανωμένες, με τις περισσότερες ξαπλώστρες να συγκεντρώνονται στο πέταλο των Λιβαδιών. Ξεκινήστε από την εντυπωσιακή Έριστο, μια εκτενή σε μήκος αμμουδιά ανακατεμένη σε ορισμένα σημεία με βότσαλο, όπου καταλήγει ο εύφορος κάμπος του Μεγάλου Χωριού. Εδώ κάνει στάση το δημοτικό ηλεκτρικό λεωφορείο που έχει αφετηρία τα Λιβάδια (3 ευρώ η διαδρομή). Κέδροι και αρμυρίκια είναι στοιχισμένα δίπλα το ένα στο άλλο σαν σε παρέλαση και φιλοξενούν τους κατασκηνωτές που την κατακλύζουν το καλοκαίρι. Στην ανατολική της πλευρά, αν θέλετε να αποφύγετε την πολυκοσμία, υπάρχει μικρό μονοπάτι που θα σας οδηγήσει σε έναν πιο απομονωμένο κολπίσκο. Γενικότερα, στην Έριστο χρειάζεται προσοχή, γιατί μέσα στη θάλασσα ο βυθός είναι καλυμμένος από ψαμμίτη, ο οποίος γλιστράει.
Πιο γαλανά νερά θα συναντήσετε από την άλλη πλευρά του νησιού, στα Λεθρά. Εμείς ακολουθήσαμε το πετρόκτιστο μονοπάτι από το Μικρό Χωριό, περάσαμε μέσα από αγριαχλαδιές, αμυγδαλιές και γραμιθιές-τις χρησιμοποιούσαν στην αρχαιότητα για αρώματα και φάρμακα-και ύστερα από μισή ώρα φτάσαμε στη μακρόστενη ακτή με το βότσαλο. Λίγο πιο πριν, κρυμμένη σε έναν κόλπο, με νότιο προσανατολισμό, βρίσκεται η ερημική Κόκκινη παραλία, που οφείλει το χρώμα της στον σίδηρο. Αλλά τα πιο συναρπαστικά νερά, που θυμίζουν πισίνα, τα ανακαλύψαμε πέριξ της νήσου Πρασούδας, που στους βράχους της αράζουν γλάροι.
Μετάβαση: Υπάρχουν δύο τρόποι να φτάσετε στην Τήλο από την Αθήνα. Είτε θα ταξιδέψετε αεροπορικώς μέχρι τη Ρόδο (με Aegean, Olympic Air, ενδεικτική τιμή από 78 ευρώ η απλή μετάβαση) ή την Κω (με Aegean, Olympic Air, Sky Express, ενδεικτική τιμή από 64 ευρώ η απλή μετάβαση) και από εκεί με ταχύπλοο ή πλοίο της γραμμής (από Σκάλα Καμείρου σε 2,5 ώρες-9,5 ευρώ με το Fedon, από το λιμάνι της Ρόδου με το Dodekanisos Pride σε 2 ώρες-26,80 ευρώ, από την Κω με Blue Star σε 3 ώρες-11 ευρώ) είτε ακτοπλοϊκώς από τον Πειραιά με πλοίο της Blue Star, 120 ευρώ η απλή μετάβαση-15 ώρες).
Διαμονή: Utopia Boutique Hotel (Λιβάδια, από 200 ευρώ η σουίτα με πρωινό). Το μοναδικό μπουτίκ ξενοδοχείο της Τήλου βρίσκεται στο κέντρο των Λιβαδιών, διαθέτει εννέα σουίτες και προσφέρει μεγάλη ποικιλία υπηρεσιών, από γεύματα με βιολογικά προϊόντα και λαχανικά από τον μπαξέ του μέχρι εκδρομές με το σκάφος και μασάζ σε παραλία της επιλογής του ταξιδιώτη. | Ilidi Rock Beach Hotel (Λιβάδια, από 90 ευρώ χωρίς πρωινό). Σκαρφαλωμένο σε μια πλαγιά στην είσοδο του λιμανιού, σε μια απομονωμένη τοποθεσία με δύο μικρές οργανωμένες παραλίες, προσφέρει διαφορετικούς τύπους καταλυμάτων, από στούντιο και σουίτες δύο ατόμων μέχρι διαμερίσματα των τεσσάρων.
Ανακύκλωση για όλους: H εταιρεία Polygreen σε συνεργασία με τον Δήμο Τήλου, και κατόπιν σχετικής άδειας της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, υλοποιεί στο νησί το Just Go Zero Tilos, ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα κυκλικής διαχείρισης αποβλήτων που στοχεύει στην πλήρη αξιοποίησή τους. Στο κέντρο ενημέρωσης που λειτουργεί στην πλατεία των Λιβαδιών θα βρείτε χρήσιμες πληροφορίες για την πρωτοβουλία και θα προμηθευτείτε μια πάνινη τσάντα για τις αγορές σας από τα τοπικά καταστήματα και ένα διχτάκι για να μεταφέρετε τις συσκευασίες που καταναλώνετε πίσω στο κατάλυμά σας. Εκεί θα τοποθετήσετε ό,τι καταναλώσατε στην κατάλληλη σακούλα, καθώς πραγματοποιείται διαχωρισμός των υλικών σε όλες τις επιχειρήσεις, τα νοικοκυριά και τις δημόσιες υπηρεσίες.
