Σύμβολο της Ορθοδοξίας αλλά κι ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής, ο ναός που δεσπόζει πάνω στον πρώτο λόφο της Κωνσταντινούπολης είναι αφιερωμένος στη Σοφία του Θεού, δηλαδή στον Υιό και Λόγο Του. Αποτυπώνει τη δραματική περιπέτεια του βυζαντινού ελληνισμού και αποτέλεσε κορυφαία έκφραση της ελπίδας του ελληνικού γένους για ελευθερία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Ο πρώτος ναός θεμελιώθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο και περατώθηκε από το γιο του, Κωνστάντιο (337-361), ο οποίος τέλεσε τα εγκαίνιά του το 346. H δεύτερη Αγία Σοφία, μια πεντάκλιτη βασιλική με τρεις αψίδες, χτίστηκε πάλι από τον Κωνστάντιο, ωστόσο πυρπολήθηκε δύο φορές. H τρίτη εκκλησία ήταν έργο του Θεοδοσίου Β' (408-450). Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ανακαίνιση και συνένωση τμημάτων της πρώτης και δεύτερης Αγίας Σοφίας με προσθήκες και παραλλαγές.
Όμως το 532, κατά τη Στάση του Νίκα, τόσο η Αγία Ειρήνη όσο και η εκκλησία του Θεοδοσίου Β' κάηκαν ολοσχερώς. Ο Ιουστινιανός A' (527-565) ανοικοδόμησε την τέταρτη Αγία Σοφία με πρόθεση να ανεγείρει ένα σύμβολο αυτοκρατορικής ισχύος, βλέποντας τον εαυτό του ως εκπρόσωπο του Θεού επί τας Γης, με την ιερή αποστολή να διαδώσει το Χριστιανισμό. H Αγία Σοφία προοριζόταν να αποτελέσει την επίγεια έκφραση του Παραδείσου.
O θεμέλιος λίθος τέθηκε το 532 και τα εγκαίνια του ναού έγιναν πεντέμισι χρόνια μετά. Τα σπανιότερα και πολυτιμότερα υλικά μεταφέρθηκαν στη Βασιλεύουσα για να κοσμήσουν τον υπέρτατο χώρο συνάντησης του αρχαίου ελληνικού πνεύματος με το νέο Χριστιανικό κόσμο. H κατασκευή της Αγίας Σοφίας ανατέθηκε στο μηχανικό, μαθηματικό, γλύπτη και ζωγράφο Ανθέμιο από τις Τράλλεις της Μικράς Ασίας και τον αρχιτέκτονα, μαθηματικό και μηχανικό Ισίδωρο από τη Μίλητο, οι οποίοι συνδύασαν τον αρχιτεκτονικό ρυθμό της βασιλικής (ορθογώνιο κτίριο) και του περίκεντρου (κυκλικού κτίσματος με θολωτή στέγη).
Εξωτερικά διαγράφεται καθαρά η κυβική, κλειστή μορφή του κτιρίου, που στέφεται αρμονικά από έναν τεράστιο τρούλο, κατασκευασμένο από οπτούς πλίνθους και σπογγόλιθους από τη Ρόδο. Ο κυρίως ναός είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο. Το μήκος του είναι 80,90 μέτρα και το πλάτος του 69,70 μέτρα, ενώ το ύψος τας κορυφής του τρούλου απέχει από το δάπεδο 55,60 μέτρα.
Δύο σειρές κιόνων και πεσσών χωρίζουν το ναό σε τρία κλίτη, από τα οποία το μεσαίο είναι το μεγαλύτερο. H ίδια περίπου διάταξη υπάρχει στο γυναικωνίτη, που εκτείνεται κατά μήκος των πλάγιων κλιτών και του εσωνάρθηκα. Ανατολικά ανοίγεται η κόγχη του Ιερού, ημικυκλική εσωτερικά με σύνθρονο και τρίπλευρη εξωτερικά. Το μεγαλείο του ναού και το φως που μπαίνει άπλετο από τα 100 παράθυρα γέμιζαν την ψυχή των πιστών αγαλλίαση και δέος.
Ο ναός επιστέφεται με έναν πελώριο τρούλο, ύψους 13,80 μέτρων και διαμέτρου 33 μέτρων. Το 558 ο τρούλος κατέρρευσε από σεισμό και επανασχεδιάστηκε από τον Ισίδωρο τον Νεότερο, ανιψιό του πρώτου αρχιτέκτονα. Στη βάση του, σαράντα παράθυρα δίνουν την εντύπωση ότι αιωρείται, ενώ στο κέντρο του, στη θέση όπου άλλοτε ήταν ο σταυρός του Ιουστινιανού και ο Παντοκράτορας, υπάρχει σήμερα η επιγραφή: «Ο Αλλάχ είναι ο Δημιουργός του Φωτός των Ουρανών και της Γης. Φως πάνω σε Φως».
Στις 29 Μαΐου 1453, όταν ο Μωάμεθ Β' κατέλαβε ταν Πόλη, μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε αυτοκρατορικό τζαμί και η εικόνα της εκκλησίας άλλαξε. Νοτιοδυτικά του ναού ανεγέρθηκε μιναρές-ο δεύτερος μιναρές κατασκευάστηκε επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Β' (1481-1512) και οι άλλοι δύο από τον αρχιτέκτονα Σινάν επί σουλτάνου Σελίμ Β' (1566-1574)-, ενώ στο Ιερό προστέθηκε το μιχράμπ (κόγχη προσευχής) στραμμένο προς τη Μέκκα.
Δεξιά του κατασκευάστηκε το μινμπάρ (άμβωνας), όπου ανέβαινε ο ιμάμης στην προσευχή της Παρασκευής, ενώ αριστερά του Ιερού, επί σουλτάνου Αχμέτ Γ' (1703-1730), κατασκευάστηκε το θεωρείο του σουλτάνου. Κι επειδή στο Ισλάμ η οπτική αναπαράσταση του θείου θεωρείται πράξη βλασφημίας, το 1506 όλα τα περίτεχνα βυζαντινά ψηφιδωτά καλύφθηκαν με σοβά, μπογιά και στρώσεις γύψου.
Για περισσότερους από πέντε αιώνες, η Αγία Σοφία παρέμενε ισλαμικό τέμενος με τα ανεκτίμητα έργα της βυζαντινής τέχνης καλυμμένα. Ο καθαρισμός τους άρχισε το 1930 από το Βυζαντινό Ινστιτούτο της Αμερικής. Το 1934 με απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ έκλεισε για ανακαίνιση και ένα χρόνο μετά εγκαινιάστηκε ως μουσείο, για να μετατραπεί πάλι σε τζαμί το 2020 από τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
