Το επιφανέστερο μνημείο των μεσαιωνικών χρόνων στη Χίο βρίσκεται σε απόσταση 15 χιλιομέτρων δυτικά της πρωτεύουσας του νησιού, της Χώρας, πάνω στο Προβάτειο 'Ορος. Η Νέα Μονή, που το 1990 ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ιδρύθηκε στα μέσα του 11ου αιώνα στο σημείο όπου, κατά την παράδοση, μια νύχτα του 1034 βρέθηκε μέσα σε μια καιόμενη μυρσίνη άκαυστη η ιερή εικόνα της Θεοτόκου από τους Χιώτες ασκητές Νικήτα, Ιωάννη και Ιωσήφ.
Οι τρεις μοναχοί έχτισαν ένα μικρό ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο στην ακριβή θέση όπου βρέθηκε η εικόνα της. Η Παλαιά Μονή επέφερε το χαρακτηρισμό Νέα Μονή στο μεγαλοπρεπές συγκρότημα του 1042 που έγινε με τη χορηγία του Κωνσταντίνου Μονομάχου, στον οποίο οι μοναχοί είχαν προφητεύσει ότι θα γινόταν αυτοκράτορας. Μέχρι και το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ο εκάστοτε αυτοκράτορας είχε το μοναστήρι, υπό την εξάρτησή του.
Επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Νέα Μονή έγινε Πατριαρχικό Σταυροπήγιο, τίτλο που διατήρησε έως το 1859, όταν και καταργήθηκε. H μονή έφτασε στην ακμή της κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο, όταν είχε περί τους χίλιους μοναχούς. Από το 1346 και μετά, οπότε η Χίος είχε καταληφθεί από τους Γενουάτες, έχασε πολλά από τα κτήματά της. Αντίθετα, οι Οθωμανοί σεβάστηκαν τα προνόμιά της, στο πλαίσιο του ειδικού καθεστώτος που έχαιρε η Χίος επί Τουρκοκρατίας.
Βέβαια, κατά το διάστημα των χιλίων σχεδόν χρόνων της ύπαρξής της, δοκιμάστηκε πολλές φορές από καταστροφές, λεηλασίες και σεισμούς. Ο Μητροπολίτης Χίου Παντελεήμων Φωστίνης ενδιαφέρθηκε για την ανασυγκρότησή της την περίοδο 1947-1962. Το μοναστηριακό συγκρότημα τειχίζεται με υψηλό περίβολο και προστατεύεται από αμυντικό πύργο στη βορειοδυτική γωνία. Στο μέσο στέκει το Καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Παναγίας.
Αποτελείται από τον κυρίως ναό, τον εσωνάρθηκα και τον εξωνάρθηκα, κτίσματα του 11ου αιώνα. Το Καθολικό είναι το σπουδαιότερο αρχιτεκτονικό δείγμα τον λεγόμενου «νησιώτικου οκταγωνικού τύπου ναού», που αποτελεί παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, αλλά προσφέρει περισσότερη ευρύτητα χώρου στον κυρίως ναό και απαντάται μόνο στη Χίο και την Κύπρο. Το τέμπλο που χώριζε το Άγιο Βήμα από τον κυρίως ναό ήταν από λευκό τηνιακό μάρμαρο με χρυσές διακοσμήσεις.
Καταστράφηκε στο σεισμό του 1881 και αντικαταστάθηκε το 1907 με τέμπλο από κοκκινωπό χιώτικο μάρμαρο και το 1979 με ένα πιο χαμηλό από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Το Άγιο Βήμα έχει τρεις κόγχες. H κεντρική καταλήγει σε τρία ημικύκλια που φωτίζονται από ένα τρίλοβο παράθυρο. Εκεί, στον τόπο της άφλεκτης μυρσίνης, βρίσκεται η Αγία Τράπεζα. Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου αποτελούν κορυφαίο σύνολο έργων στον ελλαδικό χώρο κατά τον Μεσαίωνα.
Χρονικά τοποθετούνται στα μέσα του 11ου αιώνα και ξεχωρίζουν ως δείγματα της τέχνης της Βασιλεύουσας, καθώς οι καλλιτέχνες ήταν Κωνσταντινουπολίτες. H Νέα Μονή πανηγυρίζει στις 23 Αυγούστου, στην απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 20 Μαϊου, στην ιερή μνήμη των κτητόρων της, Οσίων Νικήτα, Ιωάννα και Ιωσήφ, την Παρασκευή της πέμπτης εβδομάδας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, με την Ακολουθία των 24 Οίκων των Χαιρετισμών με αρχιερατική παρουσία, και στις 27 Ιουλίου, του Αγίου Παντελεήμονος.
