Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Δωδεκανήσου και βρίσκεται σε έναν απάνεμο όρμο στη νοτιοδυτική πλευρά της Σύμης. H ονομασία «Πάνορμος» προέρχεται είτε από τόν όρμο (παν + όρμος) είτε από την ερημική τοποθεσία (παν + έρμος). H λαϊκή παράδοση συνδέει την ίδρυση της μονής με το όνομα μιας θεοφοβούμενης γυναίκας, της Μαριώς του Πρωτενιού, που ανακάλυψε στο χωράφι της ένα εικόνισμα του Μιχαήλ του Πανορμίτη.
Το μετέφερε στο σπίτι της, ανάμεσα στα άλλα εικονίσματά της. Την επομένη, όμως, η μικρή εικόνα εξαφανίστηκε. Πηγαίνοντας ξανά στο χωράφι, τη βρήκε στο ίδιο σημείο. Την τοποθέτησε πάλι στο σπίτι της, αλλά και πάλι εξαφανίστηκε. Τότε εμφανίστηκε στον ύπνο της ο Αρχάγγελος «λαμπροφορών και απαστράπτων» και της εξέφρασε την επιθυμία του να παραμείνει στον Πάνορμο. H γυναίκα είπε στον πνευματικό της τι είδε και εκείνος τη συμβούλευσε να χτίσει ένα εκκλησάκι στο μέρος όπου βρήκε το εικόνισμα.
Το 1806 ο σουλτάνος Σελίμ Γ' εξέδωσε φιρμάνι με το οποίο προστατεύονταν το μοναστήρι από οιαδήποτε «έξωθεν επέμβαση», αυθαιρεσίες οργάνων ή παραγόντων του οθωμανικού κράτους. H σημερινή μονή είναι του 1783. O ναός, μια ευρύχωρη μονόκλιτη βασιλική, είναι διπλός σταυρεπίστεγος, σχηματίζει εσωτερικά δύο σταυροθόλια και είναι κατάγραφος. H αγιογράφηση έγινε το 1792 από ντόπιους αγιογράφους, τους ιερομόναχους Νεόφυτο και Κυριάκο Καρακωστή.
Θαύμα επιδεξιότητας αποτελεί η περίτεχνη κατασκευή του ξυλόγλυπτου τέμπλου, έργο του Κώου τεχνίτη Δράκου Ταλιαδούρου. Δέος ωστόσο προκαλεί η εφέστια θαυματουργή εικόνα του Πανορμίτη, του Ταξιάρχη Μιχαήλ, σε φυσικές διαστάσεις. Υψηλής τέχνης είναι και το ασημένιο και ανάγλυφο επικάλυμμα, το οποίο φιλοτεχνήθηκε από τον αργυροχόο Ιωάννη Πελοποννήσιο το 1724 με έξοδα των καπεταναίων, τον κλήρου και της Κοινότητας Σύμης, όπως μαρτυρά το ιαμβικό επίγραμμα που σώζεται στο ξίφος στο δεξί χέρι του Ταξιάρχη.
Θαύμα επιδεξιότητας αποτελεί η περίτεχνη κατασκευή του ξυλόγλυπτου τέμπλου, έργο του Κώου τεχνίτη Δράκου Ταλιαδούρου. Δέος ωστόσο προκαλεί η εφέστια θαυματουργή εικόνα του Πανορμίτη, του Ταξιάρχη Μιχαήλ, σε φυσικές διαστάσεις. Υψηλής τέχνης είναι και το ασημένιο και ανάγλυφο επικάλυμμα, το οποίο φιλοτεχνήθηκε από τον αργυροχόο Ιωάννη Πελοποννήσιο το 1724 με έξοδα των καπεταναίων, τον κλήρου και της Κοινότητας Σύμης, όπως μαρτυρά το ιαμβικό επίγραμμα που σώζεται στο ξίφος στο δεξί χέρι του Ταξιάρχη.
Πάνω από την κεντρική πύλη της μονής βρίσκεται το καμπαναριό του Πανορμίτη, κτίσμα του 1911. H μονή ανέπτυξε μεγάλη εθνική δράση και πλούσια κοινωνική προσφορά. Στα χρόνια της Επανάστασης, πολλά ήταν τα υδραίικα πολεμικά πλοία που λάμβαναν ποικιλόμορφη βοήθεια από το μοναστήρι, οι δεσμοί του οποίου ήταν στενοί και με τον Ανδρέα Μιαούλη. H ανοικοδόμηση της πτέρυγας που στεγάζει σήμερα το αρχονταρίκι (το Υδραϊκό) αποτελεί την έμπρακτη ανταπόδοση των Υδραίων καπεταναίων στο προσφιλές τους καταφύγιο.
Επίσης, υπάρχει έγγραφο των Συμαίων προς τον Ιωάννη Καποδίστρια (15/12/1830) στο οποίο γίνεται λόγος για παροχή οικονομικής ενίσχυσης του νεοσύστατου ελληνικού κράτους με 7.000 γρόσια. Επιπλέον, εκεί συνήλθε το 1919 το Β' Πανδωδεκανησιακό Συνέδριο, που εξέδωσε ψήφισμα για την ένωση των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα, ενώ η μονή πρόσφερε βοήθεια και την εποχή του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου-σε αύλειο χώρο υπάρχει σήμερα ηρώο που τιμά όσους θυσιάστηκαν.
Στις 8 Μαϊου 1945 ο νέος αρχηγός των Γερμανικών Δυνάμεων Κατοχής υπέγραφε στη Σύμη το πρωτόκολλο της άνευ όρων παράδοσης της Δωδεκανήσου στους Βρετανούς συμμάχους και το διοικητή τον Ιερού Λόχου, συνταγματάρχη Χριστόδουλο Τσιγάντε. Τέλος, μεγάλη ήταν η συμβολή της μονής στην ελληνοχριστιανική παιδεία με τη λειτουργία της Σχολής της Αγίας Μαρίνας και την ίδρυση του Πανορμιτείου Γυμνασίου από τον μακαριστό ηγούμενο Μακάριο Μπάρβα το 1922.
Το πρόσωπο όμως που διαμόρφωσε τη νεότερη ιστορία της ήταν ο μακαριστός ηγούμενος Γαβριήλ Μαργαρίτης, ο οποίος την ανακαίνισε και την ανασυγκρότησε, με κορυφαίο επίτευγμά του την ανέγερση γηροκομείου. H μονή πανηγυρίζει στις 8 Νοεμβρίου τη Σύναξη των Αρχάγγελων Μιχαήλ και Γαβριήλ και των λοιπών Ασώματων και Ουράνιων Αγγελικών Ταγμάτων.
