Σήμερα η παλιά πόλη της Ξάνθης, αποτελεί ένα πραγματικό στολίδι για όλο το Νομό και είναι μια από τις πλέον αναγνωρίσιμες παλιές πόλεις στην Ελλάδα. Χτισμένη σε ύψωμα, κρατώντας την παραδοσιακή μορφή της, σαγηνεύει τους επισκέπτες αλλά και τους κατοίκους της, κάθε φορά που περπατάνε στα σοκάκια της. Η πόλη είναι ένας από τους μεγαλύτερους παραδοσιακούς οικισμούς της Ελλάδας, που έχει μείνει ανεπηρέαστος από τη φθορά του χρόνου και διατηρεί την αρχοντιά και τη μεγαλοπρέπειά του. Η Παλιά Πόλη της Ξάνθης παρουσιάζει μεγάλη ιστορική αξία. Χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός οικισμός το 1978 και είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα αρχιτεκτονικά σύνολα σε όλη τη Μακεδονία και Θράκη.
Η εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική, η μπελ επόκ, οι επιδράσεις από την Ιταλική Αναγέννηση, τον γερμανικό ρομαντισμό και τον ελληνικό νεοκλασικισμό διαχέονται από την μια άκρη στην άλλη. Ο επισκέπτης στην Παλιά Πόλη περπατώντας στα πλακόστρωτα δρομάκια της θα θαυμάσει τα αριστοτεχνικά οικήματα της θρησκείας, της παιδείας και της τέχνης. Πλατείες μικρές που θυμίζουν την αίσθηση του πλούτου και της όμορφης ζωής που πέρασαν όσοι έζησαν εδώ τους περασμένους αιώνες. Το οδοιπορικό στην Παλιά Πόλη απαιτεί αρκετό χρόνο για να απολαύσει κανείς το μεγαλείο και τη λιτή ομορφιά του χώρου. Τα αξιοθέατά της είναι το Λαογραφικό Μουσείο, όπου μπορεί να δει κανείς τη λατέρνα, το γραμμόφωνο, τα υφαντά και κεντητά, τα οικιακά σκεύη, τα ποικιλόμορφα κοσμήματα, τα γεωργικά εργαλεία, τις θρακιώτικες στολές, τον καπνό που σηματοποιείται σε πολλές εικαστικές δημιουργίες.
Λίγα βήματα πιο πάνω βρίσκεται η Εκκλησία της Μητροπόλεως, σεμνά ακουμπισμένη στην ομώνυμη πλατεία της καθώς και το Μητροπολιτικό Μέγαρο, ένα διώροφο κτίριο το οποίο χρησιμοποιείται ως γραφείο του εκάστοτε Μητροπολίτη Ξάνθης και περιθεωρίου. Επίσης, στην πλατεία Μητροπόλεως βρίσκεται και το Στάλιο Νηπιαγωγείο, που ιδρύθηκε από τον Π. Στάλιο έναν από τους μεγαλύτερους καπνεμπόρους και οικονομικά ισχυρούς πολίτες της Ξάνθης με αξιόλογη κοινωνική και πολιτική δράση. Παράλληλα, το κτίριο της πλατείας Ματσίνη είναι μία από τις μεγαλύτερες οικοπεδικές εκτάσεις της παλιάς πόλης, ενώ το διατηρητέο κτίριο όπου στεγάζεται το Δημαρχείο Ξάνθης κτίστηκε το 1830 από τον Εβραίο καπνέμπορο Μωυσή και πουλήθηκε αργότερα στον Ι. Ορφανίδη. Το 1962 αγοράστηκε από το Δήμο Ξάνθης ενώ, αξίζει να αναφερθεί το χάνι που έκτισε ο Εβραίος Μωυσής δίπλα στο σημερινό Δημαρχείο. Πρόκειται για ένα διώροφο κτίριο με υπόγειο χώρο, ιδιοκτησίας του Δήμου Ξάνθης.
Πανέμορφο και το αρχιτεκτόνημα της Δημοτικής Πινακοθήκης, πρόσφατα συντηρημένο με σεβασμό και μεράκι. Στην άλλη άκρη της Ξάνθης, φρουροί της εισόδου της από τον σιδηροδρομικό σταθμό, τα τιτάνια καπνομάγαζα αρχιτεκτονικά μεγαθήρια που διηγούνται περασμένα «μεγαλεία», την οικονομική άνθιση της πόλης, τότε που η παραγωγή και η επεξεργασία του καπνού έφταναν σε ύψιστα επίπεδα. Τα παραδοσιακά σπίτια της Παλιάς Πόλης, όχι μόνο δεν θυσιάστηκαν στον βωμό της άναρχης ανοικοδόμησης, αλλά ανακατασκευάστηκαν και διατηρήθηκαν από τους κατοίκους της.
Τα σοκάκια της, πλακόστρωτοι δρόμοι, χτίστηκαν την δεκαετία τον 19ο αιώνα, άλλα σε καμπύλη μορφή, άλλα με διακόπτουσες γωνίες και περιβάλλονται από κτίσματα διαφορετικών ρυθμών και τεχνοτροπιών. Η παλιά πόλη της Ξάνθης είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα αρχιτεκτονικά σύνολα σε όλη τη Ελλάδα. Υιοθετώντας τον παραδοσιακό αυτό οικισμό και τις ιστορικές αξίες που αυτός πρεσβεύει ο Δήμος οραματίζεται η διάσωση της να βασιστεί στην ανάπτυξη μιας «νέας» πόλης μέσα στην παλιά. Τα κύρια προβλήματα και κίνδυνοι για την παλιά πόλη είναι: Η αλλοίωση του οικισμού από παρεμβάσεις που δεν συνάδουν με την φυσιογνωμία του. | Οι καταστροφές του πλούσιου κτηριακού αποθέματος. | Το Κυκλοφοριακό και κυρίως η υπέρμετρη χρήση Ι.Χ.
