Τα μοναδικά έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας είναι μόνο η αφορμή για να ταξιδέψετε σ’ ετούτη την πανέμορφη και ξεχωριστή μακεδονική κωμόπολη με τη μακρά μουσική παράδοση, την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική και τη μαγευτική φύση τριγύρω. Ενα από τα πιο εντυπωσιακά έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας πραγματοποιείται κάθε χρόνο στη Γουμένισσα του νομού Κιλκίς, μια μικρή πόλη 4.500 κατοίκων χτισμένη στους πρόποδες του όρους Πάικο. Η περιοχή είναι γνωστή, μεταξύ άλλων, για τους αμπελώνες της και την άγρια φυσική ομορφιά της, πρωτίστως όμως για τα περίφημα «χάλκινα», όπως ονομάζονται οι μπάντες των πνευστών οργάνων που είναι πλέον συνυφασμένες με την παράδοση της πόλης.
Η περιφορά του Επιταφίου τη Μεγάλη Παρασκευή στη Γουμένισσα περιλαμβάνει τη ζωντανή εμφάνιση αυτοδίδακτων μουσικών, οι οποίοι ακολουθούν την αργόσυρτη πομπή στα πλακόστρωτα σοκάκια παίζοντας μελωδίες γλυκές και ταυτόχρονα μελαγχολικές. Οι λαϊκοί οργανοπαίκτες ταξιδεύουν όλο το χρόνο σε κάθε γωνιά της Ελλάδας για να εμφανιστούν σε γάμους και συναυλίες, εξαπλώνοντας τη φήμη τους. Όμως, τη Μεγάλη Παρασκευή είναι η σημαντικότερη στιγμή τους. Και το αποτέλεσμα είναι καθηλωτικό, βαθιά κατανυκτικό, με ρίζες που χάνονται στη βαλκανική ιστορία και τη λαϊκή παράδοση.
Συναντήσαμε μία από τις γνωστές μπάντες χάλκινων της Γουμένισσας στο προαύλιο της εκκλησίας της Παναγίας, άλλοτε βυζαντινό μοναστήρι του 14ου αιώνα και σήμερα το πιο σημαντικό ιστορικό μνημείο της επαρχίας της Παιονίας. Οι παραδοσιακοί οργανοπαίκτες φορούν λευκά πουκάμισα και κρατούν στα χέρια τα ξακουστά όργανα. Ο Χρήστος Ασαρτζής, τέταρτης γενιάς μουσικός, αναλαμβάνει να μας μυήσει στα μυστικά αυτής της μοναδικής παράδοσης. «Τη Μεγάλη Παρασκευή οι μπάντες των χάλκινων μοιράζονται στις τρεις εκκλησίες της Γουμένισσας, του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας και του Αγίου Σάββα. Συνοδεύουν τους Επιταφίους κάθε ναού, παίζοντας βυζαντινούς ύμνους ταυτόχρονα με τις χορωδίες των ενοριών που ψάλλουν.
Στην επάνω μικρή πλατεία, κοντά στο σταυροδρόμι της Γουμένισσας που οδηγεί προς το γειτονικό χωριό της Γρίβας, οι Επιτάφιοι ανταμώνουν. Και μαζί με τους πιστούς σμίγουν και οι μουσικοί, οι οποίοι ακολουθούν την κοινή πομπή προς την κεντρική πλατεία της κωμόπολης, παίζοντας με τα χάλκινα τον ίδιο ύμνο. Κάθε χρόνο, περισσότεροι από εκατό μουσικοί συνοδεύουν τους Επιταφίους και προέρχονται από όλες τις ηλικίες, από μικρά παιδιά με μικρά πνευστά όργανα στα χέρια έως και ηλικιωμένους μουσικούς. «Η κατάνυξη είναι μοναδική, αντίστοιχο έθιμο δεν πραγματοποιείται πουθενά αλλού στην Ελλάδα», περιγράφει ο Χρήστος Ασαρτζής ενόσω κατηφορίζουμε όλοι μαζί προς την κεντρική πλατεία, προσπερνώντας ορισμένα από τα πανέμορφα αρχοντικά της πόλης. Όταν η μελαγχολική πομπή της Μεγάλης Παρασκευής φτάσει πια στην πλατεία, τελείται το τελευταίο μέρος του εθίμου.
Οι νέοι που κρατούν τους ανθοστολισμένους Επιταφίους στα χέρια τούς σηκώνουν όσο ψηλότερα μπορούν, πατώντας στις μύτες των ποδιών. Αυτός είναι ένας άτυπος ανταγωνισμός για την ανάδειξη του πιο όμορφα στολισμένου Επιταφίου και παράλληλα της δύναμης των πιστών που συμμετέχουν στην περιφορά. Στο μεταξύ, μαθαίνουμε ότι οι οργανοπαίκτες της Γουμένισσας είναι αυτοδίδακτοι και περνούν τη γνώση τους από γενιά σε γενιά. Οι περισσότεροι κατοικούν στη γειτονιά των μουσικών και δεν αποκλείεται, περνώντας τυχαία από εκεί, να πετύχετε κάποια αυτοσχέδια πρόβα στο προαύλιο ενός σπιτιού. Από τη Γουμένισσα ξεκίνησαν φτασμένοι οργανοπαίκτες, οι οποίοι εργάστηκαν με σημαντικούς καλλιτέχνες και έδωσαν συναυλίες σε Ευρώπη και Αμερική.
Τα «χάλκινα», πάντως, δεν κάνουν την εμφάνισή τους στη Γουμένισσα μόνο τη Μεγάλη Παρασκευή. Αντίθετα, συμμετέχουν στα γλέντια και στις μεγάλες γιορτές, όπως είναι του Αγίου Τρύφωνα, προστάτη των αμπελουργών, την 1η Φεβρουαρίου, η οποία κορυφώνεται με τη θυσία μοσχαριού («Κουρμπάνι»). Παραδοσιακό γλέντι πραγματοποιείται επίσης την Καθαρά Δευτέρα, ενώ κάθε χρόνο στη γιορτή της Παναγίας τον Αύγουστο, οι μουσικοί των χάλκινων δίνουν συναυλία, για την οποία προετοιμάζονται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.
Στο χωριό και πέριξ: Η βόλτα μας στο κέντρο της Γουμένισσας με τους οργανοπαίκτες καταλήγει στην κεντρική πλατεία, όπου δεσπόζει η μεγάλη κρήνη. Είναι χτισμένη το 1918 και η επιγραφή στην κορυφή της προστάζει τον διαβάτη στα Ελληνικά και στα Γαλλικά να «θυμάται τους Γάλλους στρατιώτες» («passager, souviens-toi le soldat Francais»), ως ανεξίτηλο σημάδι των μαχών που δόθηκαν στην περιοχή κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην όμορφη πλατεία, κάτω από τα πλατάνια, θα ξαποστάσουμε για λίγο πίνοντας καφέ ή δοκιμάζοντας το ξακουστό τοπικό τσίπουρο. Κι έπειτα, θα πάρουμε το δρόμο για τα ορεινά χωριά του Πάικου, που υψώνεται μπροστά μας και κρύβει πυκνές δασωμένες πλαγιές και γρανιτένιες κατεβασιές ποταμών.
Το πρώτο χωριό, οδηγώντας με κατεύθυνση βορειοδυτικά προς τον ορεινό όγκο, είναι η Γρίβα. Τα Σαββατοκύριακα θα πετύχετε ανοιχτά κατά μήκος της διαδρομής πάγκους με γλυκά του κουταλιού και άλλα προϊόντα με βάση το κάστανο. Συνεχίζοντας τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο, σε απόσταση 10 χιλιομέτρων, θα φτάσετε στην Καστανερή. Είναι χτισμένη αμφιθεατρικά και έχει μοναδική θέα. Αφήστε το αυτοκίνητο στην είσοδο του χωριού και διαβείτε τα στενά σοκάκια της. Ενα καφενείο και μία ταβέρνα είναι ανοιχτά το Σαββατοκύριακο. Οι άνθρωποι είναι χαμογελαστοί και καταδεκτικοί. Σε πολλά πλατώματα του δρόμου, ξυλοκόποι στοιβάζουν από τώρα τις προμήθειες για τον επόμενο χειμώνα.
Όσο ο δρόμος συνεχίζει προς την κορυφή του Πάικου και το χωριό Λιβάδια, το τοπίο μαγεύει ακόμη περισσότερο. Θα οδηγήσετε ανάμεσα σε ένα πυκνό δάσος από καστανιές και οξιές. Σε πολλές στροφές η θέα κόβει την ανάσα, ενώ κάτω από το φαράγγι ακούγεται καθαρά ο δυνατός ήχος του ποταμού. Κάντε μια στάση στο ξύλινο παρατηρητήριο στο Πραματάρι, που θα συναντήσετε δεξιά επάνω στο δρόμο. Αν είστε λάτρεις της ορεινής πεζοπορίας, σημειώστε ότι από εδώ ξεκινά ένα πανέμορφο μονοπάτι μήκους 3,5 χιλιομέτρων, το οποίο καταλήγει βορειοδυτικά στο λεγόμενο «λυόμενο του Στραβοπόταμου». Αλλά ακόμη και με το αυτοκίνητο η διαδρομή θα σας εντυπωσιάσει.
Υπάρχουν πολλά ξέφωτα και αραιά κιόσκια, ορμητικά ρυάκια και μικροί καταρράκτες, μέχρι που έπειτα από 12 χιλιόμετρα δρόμου θα φτάσετε στο χωριό Λιβάδια. Είναι χτισμένο σε οροπέδιο και σε υψόμετρο 1.250 μέτρων, περιτριγυρισμένο από πηγές και μικρές λίμνες. Στο χωριό, το οποίο δεν κατοικείται το χειμώνα, λειτουργεί κοινοτικός ξενώνας. Τα Λιβάδια μπορούν να γίνουν το ορμητήριό σας για ημερήσιες εκδρομές, πεζοπορία ή βόλτες με το ποδήλατο ακόμη πιο βαθιά στον ορεινό όγκο του Πάικου.
Σμαραγδένια Λίμνη: Μία από τις πιο παραμυθένιες περιοχές στο ορεινό Κιλκίς είναι η λεγόμενη Σμαραγδένια Λίμνη με τα γαλαζοπράσινα νερά (γνωστή και ως «Καταρράκτες του Σκρα»). Από τη Γουμένισσα θα πάρετε το δρόμο προς την Αξιούπολη και από εκεί θα συνεχίσετε για Κούπα και Φανό. Στον Φανό ακολουθήστε την ταμπέλα προς τα αριστερά για Σκρα, από εκεί κατευθυνθείτε ξανά αριστερά προς Αρχάγγελο και στην επόμενη διασταύρωση στρίψτε για το χωριό Κούπα. Έπειτα ακολουθήστε τις πινακίδες προς «Καταρράκτες», αφήστε το αυτοκίνητο στο πάρκινγκ και μετά από 20 λεπτά περπάτημα θα βρεθείτε στη Σμαραγδένια Λίμνη. Το γαλαζοπράσινο χρώμα των νερών οφείλεται στους απολιθωμένους μικροοργανισμούς που βρίσκονται στον πυθμένα της. Η ομορφιά κόβει την ανάσα. Εδώ μπορείτε να φτάσετε και από το χωριό Αρχάγγελος (13 χιλιόμετρα μετά τα Λιβάδια), εφόσον οδηγήσετε αντίστροφα προς το Σκρα.
Ορεινή πεζοπορία και άλλα: Μια πολύ όμορφη διαδρομή για πεζοπορία ξεκινά από τα Λιβάδια και μέσω της Σκρένας, των Καταρρακτών Σκρα-Κούπας, της Γαλάζιας Λίμνης και των Πηγών Λέχνιτς και καταλήγει πίσω στα Λιβάδια. Η διάρκειά της είναι οκτώ ώρες. Υπάρχουν βέβαια πολλές μικρότερες ορεινές διαδρομές γύρω από το ορεινό χωριό, για τις οποίες μπορείτε να συμβουλευτείτε τις ενημερωτικές πινακίδες. Σε μικρή απόσταση επίσης (1-4 χλμ.) βρίσκονται μικρές λίμνες (Χαμάμια, Πάσινας, Λεσκόβου, Τσαλτά Καρπούζ κ.ά.), όπου μπορείτε να ψαρέψετε, ακόμη και να κάνετε βαρκάδα το καλοκαίρι. Ξενώνες και τοπικοί σύλλογοι οργανώνουν αγώνες τρεξίματος βουνού, τοξοβολία, εξορμήσεις για συλλογή βοτάνων μέχρι και παρατήρηση πυγολαμπίδων.
Μοναστήρι Αρχαγγέλου Μιχαήλ: Το χωριό Αρχάγγελος βρίσκεται στα διοικητικά όρια του νομού Πέλλας και αξίζει να το προσεγγίσετε για το μοναστήρι του 11ου αιώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, ένα ιστορικό και θρησκευτικό μνημείο, το οποίο επισκέπτονται εκατοντάδες προσκυνητές.
Μουσείο Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου-Μάχης Σκρα: Από τον Αρχάγγελο έως το Σκρα θα διανύσετε μια μοναδική διαδρομή 15 χιλιομέτρων ανάμεσα σε κερασώνες. Στην περιοχή καλλιεργούνται 120.000 δέντρα και παράγονται 6.000 τόνοι τραγανά κεράσια. Στο Σκρα λειτουργεί το μουσείο της ομώνυμης μάχης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου φυλάσσονται πολεμικά κειμήλια.
Επισκέψιμα οινοποιεία: Οι αμπελώνες της Γουμένισσας παράγουν ξακουστό κρασί. Στην ευρύτερη περιοχή λειτουργούν σύγχρονα οινοποιεία, τα οποία κερδίζουν κάθε χρόνο σημαντικές διακρίσεις σε διεθνείς οινικούς διαγωνισμούς. Τα οινοποιεία είναι επισκέψιμα και σε αυτά διοργανώνονται συχνά πολιτιστικές εκδηλώσεις και ξεναγήσεις.
Δύο Ποτάμια: Κατευθυνθείτε προς το χωριό Κάρπη, 5 χλμ. έξω από τη Γουμένισσα, όπου βρίσκεται η θέση Δύο Ποτάμια. Εκεί συναντιούνται τα δύο ρέματα που διασχίζουν την περιοχή και έχει διαμορφωθεί ένας όμορφος χώρος αναψυχής και πικνίκ, με μικρούς καταρράκτες, κατάφυτος με πλατάνια και δρυς.
Καστανεώνας «Γλυκομαγεία»: Στο χωριό Καστανερή, σε υψόμετρο 850 μέτρων, η Μάγια Κατεκίδου και ο Δάνος Δανιηλίδης έχουν δημιουργήσει έναν εκπαιδευτικό καστανεώνα, τον οποίο επισκέπτονται σχολεία και λάτρεις της φύσης. Εντρυφήστε στον περιβαλλοντικό πλούτο και στη γευσιγνωσία της περιοχής και εξορμήστε από εκεί για κοντινούς περιπάτους.
Μετάβαση: Στη Γουμένισσα θα φτάσετε με το αυτοκίνητο. Ταξιδεύοντας από Αθήνα προς Θεσσαλονίκη, αμέσως μετά τα διόδια των Μαλγάρων (1,20 ευρώ) θα στρίψετε για τους Ευζώνους (ΠΓΔΜ). Στα 60 χιλιόμετρα θα συναντήσετε το Πολύκαστρο Κιλκίς και από εκεί θα διανύσετε ακόμη 15 χιλιόμετρα έως τη Γουμένισσα (περνώντας διαδοχικά τα χωριά Αξιούπολη, Γοργόπη και Στάθη).
Φαγητό, γλυκό: Το Τζάκι (Γουμένισσα, Εθνικής Αντιστάσεως 3). Δοκιμάστε ντόπια κρέατα, μπουγιουρντί και καλό κρασί Γουμένισσας. | Το Αγνάντι (έξω από την Καστανερή, αριστερά στο δρόμο προς τα Λιβάδια). Μαγευτική θέα από το «μπαλκόνι του Πάικου» και τοπικές συνταγές, όπως αγριογούρουνο και κυνήγι. Τους χειμερινούς μήνες η ταβέρνα λειτουργεί τα Σαββατοκύριακα. | Ο Φανός (στο ομώνυμο ορεινό χωριό, 26 χλμ. από τη Γουμένισσα). Δοκιμάστε λουκάνικο και άλλες τοπικές συνταγές. Το χειμώνα λειτουργεί τα Σαββατοκύριακα. | Το Κάτι άλλο (Σκρα). Παραδοσιακή ταβέρνα με σπεσιαλιτέ το κατσικάκι ριγανάτο. Ανοιχτό καθημερινά.
Διαμονή: Παραδοσιακός ξενώνας Δημοσθένης (Γουμένισσα). Συνδυασμός ζεστής φιλοξενίας και παραδοσιακής αισθητικής με πέτρα και ξύλο. Οι υπεύθυνοι του ξενώνα είναι άριστοι γνώστες της περιοχής και καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου διοργανώνουν ορεινές και άλλες ενδιαφέρουσες δράσεις (από γιόγκα σε οινοποιεία έως πεζοπορίες για συλλογή βοτάνων και αθλητικές δράσεις). Από 54 ευρώ το δίκλινο με πρωινό. | Κοινοτικός ξενώνας Μοσχόπολις (Λιβάδια). Στο οροπέδιο του Πάικου ο πέτρινος ξενώνας μπορεί να γίνει η βάση σας για εξορμήσεις στην όμορφη φύση της περιοχής. Παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, ο ξενώνας προσφέρει άνεση και σπιτική φιλοξενία. Από 40 ευρώ το δίκλινο.
Οι «Γουμένισσες»: Οικοτεχνία στο δρόμο για το χωριό Στάθη, λίγο έξω από τη Γουμένισσα, απ’ όπου θα προμηθευτείτε χειροποίητα παραδοσιακά προϊόντα, όπως γλυκά του κουταλιού, μαρμελάδες, ζυμαρικά, αλμυρά ντιπ και πολλά-πολλά άλλα.
