Στα περίχωρα τώρα του Δισπηλιού, στις νότιες όχθες της λίμνης της Καστοριάς, θα δείτε τον υπαίθριο αρχαιολογικό χώρο όπου στέκει η αναπαράσταση ενός οικισμού που βρισκόταν εκεί το 5620 π.Χ., για την οποία έχει καταβληθεί μέριμνα ώστε να εντάσσεται αρμονικά στο τριγύρω φυσικό περιβάλλον. Πρόκειται, όπως είπαμε, για ένα αξιοθέατο μοναδικό στη δική μας χώρα, που «ζωντανεύει» ένα προϊστορικό «χωριό», για το οποίο ξέρουμε πλέον ότι ήταν ένα από τα σημαντικότερα και παλαιότερα του είδους του σε όλη την Ευρώπη.
Ένας πολύτιμος «καθρέφτης» της προϊστορικής καθημερινότητας: Ο οικισμός στο Δισπηλιό εντοπίστηκε εντελώς τυχαία, το 1932, στη νότια όχθη της λίμνης της Καστοριάς, σε μια θέση που στους ντόπιους είναι γνωστή ως «Νησί». Ο λόγος είναι ότι εκείνη την περίοδο έπεσε η στάθμη των υδάτων, οπότε οι περαστικοί άρχισαν να παρατηρούν ότι ξεπρόβαλλαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων, τα οποία τους φαίνονταν ανεξήγητα. Ωστόσο θα περνούσαν πολλά χρόνια μέχρι να αρχίσουν οι συστηματικές έρευνες στην περιοχή (1992, από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης). Πλέον, θεωρούνται σταθμός για την αρχαιολογία στην Ελλάδα, λειτουργώντας ως υπόδειγμα για το πώς αντιμετωπίζεις ανασκαφικά έναν λιμναίο οικισμό.
Χάρη λοιπόν στη δουλειά που έγινε μέσα στα χρόνια από τους ειδικούς, κατανοήσαμε ότι ο ανώνυμος οικισμός στο Δισπηλιό καθρεφτίζει έναν κόσμο παμπάλαιο, ο οποίος εκτείνεται πέρα από την πιο γνώριμή μας αρχαιότητα. Εδώ, δηλαδή, βρισκόμαστε στις εκτάσεις της προϊστορίας, με την απώτατη χρονολόγηση των σχετικών ευρημάτων να πιστοποιεί ότι οι όχθες της λίμνης της Καστοριάς πρωτοκατοικήθηκαν γύρω στο 7000 π.Χ., από ανθρώπους που πολιτισμικά βρίσκονταν στη Νεολιθική Εποχή. Ο λιμναίος οικισμός, βέβαια, είναι νεότερος. Φαίνεται ότι δημιουργήθηκε γύρω στο 5620 π.Χ. και ότι άντεξε μέχρι και τα μέσα της 4ης χιλιετίας π.Χ., φιλοξενώντας μεγάλο πληθυσμό ανθρώπων.
Στις ανασκαφές, λοιπόν, «καθρεφτίστηκε» ένας τρόπος ζωής βασισμένος στη μόνιμη εγκατάσταση, στην κτηνοτροφία και στο ψάρεμα, με τα σπίτια να έχουν μορφή καλύβας και να έχουν φτιαχτεί από φθαρτά υλικά. Μαζί βρέθηκαν και διάφορα αντικείμενα (πήλινα κύπελλα, εργαλεία από πυριτόλιθο, υπολείμματα από πιρόγες κ.ά.), τα οποία μας επέτρεψαν να φανταστούμε πώς μπορεί να ήταν η καθημερινότητα αυτών των μακρινών μας προγόνων.
Το σύγχρονο αρχαιολογικό πάρκο και τα πιο ιντριγκαδόρικα ευρήματα: Όπως είπαμε και πιο πάνω, τα όσα θα δείτε ερχόμενοι σήμερα στο Δισπηλιό δεν είναι φυσικά τα προϊστορικά υπολείμματα, αλλά μια προσεγμένη αναπαράσταση του πώς είχε ο οικισμός στην περίοδο της ακμής του, γύρω στο 5000 π.Χ. Το σύγχρονο αρχαιολογικό πάρκο λειτουργεί καθημερινά από τις 9 το πρωί ως τις 5 το απόγευμα και έχει ως επίκεντρό του 8 καλύβες φυσικού μεγέθους, κατασκευασμένες πάνω σε πλατφόρμες με πασσάλους, πλάι στα νερά της λίμνης. Μέσα εκεί θα δείτε και αντίγραφα των αντικειμένων καθημερινής χρήσης που έχουν εντοπιστεί στις ανασκαφές.
Τα πρωτότυπα φιλοξενούνται στο Μουσείο Δισπηλιού, το οποίο βρίσκεται στο σύγχρονο χωριό, λίγα χιλιόμετρα πιο πριν. Ανάμεσα στα ευρήματα καθημερινής χρήσης, τώρα, εντοπίστηκαν και κάποια πιο ιντριγκαδόρικα, που προκάλεσαν διεθνή περιέργεια. Κύριο ανάμεσά τους είναι η λεγόμενη «Πινακίδα του Δισπηλιού», κατασκευασμένη από ξύλο, πάνω στην οποία έχουν χαραχτεί παράξενα σύμβολα, που μοιάζουν με ακατανόητη γραφή. Η γραφή, όμως, είναι μεταγενέστερη επινόηση της Ανθρωπότητας, οπότε εδώ βλέπουμε μάλλον μια πρωτόλεια προσπάθεια επικοινωνίας του Νεολιθικού πληθυσμού, για την οποία ελπίζουμε ότι κάποτε θα μπορέσουμε να μάθουμε περισσότερα-όπως δήλωσε χαρακτηριστικά και ο καθηγητής αρχαιολογίας Γεώργιος Χουρμουζιάδης.
Ανάλογη εντύπωση, βέβαια, έχουν προκαλέσει στο ευρύ κοινό και ορισμένες κοκάλινες φλογέρες, καθώς πιστοποιούν την ύπαρξη μουσικής σε εκείνους τους μακρινούς καιρούς-έστω κι αν δεν έχουμε ιδέα για το πώς μπορεί να ηχούσε. Ωστόσο η μουσική είναι μια πολύ παλιότερη δραστηριότητα του είδους μας, η οποία χρονολογείται ήδη από την Παλαιολιθική, πολλούς αιώνες δηλαδή πριν τους ανθρώπους του Δισπηλιού και τη δική τους εποχή.
