Κτισμένα στις πλαγιές του Κισσάβου, μια ανάσα από τα Τέμπη, τα Αμπελάκια έγιναν σκηνικό για τα γυρίσματα της σειράς Κόκκινος Ποταμός, του Μανούσου Μανουσάκη. Δεν είναι, φυσικά, η λαμπρότερη στιγμή στην ιστορία τους. Όπως θα διαπιστώσετε, οι Αμπελακιώτες έχουν πρωταγωνιστήσει στην ιστορία της περιοχής από τον 18ο αιώνα.
Ωραία εικόνα: Τα πέτρινα σπίτια με τις κεραμιδένιες στέγες κρέμονται στη δασωμένη πλαγιά του Κισσάβου, μόλις 5 χιλιόμετρα από τα Τέμπη και 30 χιλιόμετρα από τη Λάρισα. Άνθρωποι από όλες τις γύρω περιοχές δίνουν εδώ ραντεβού τα Σαββατοκύριακα για να φάνε νόστιμα κρεατικά στις ταβέρνες της πλατείας, διακόπτοντας προσωρινά την ήρεμη καθημερινότητα των ντόπιων. Το έχουν πια συνηθίσει, αφού κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες περνάνε από εδώ μαγνητισμένοι από την ομορφιά του τόπου και το σπουδαίο παρελθόν του οικισμού. Θα επανέλθουν στους ρυθμούς τους τις καθημερινές και θα συνεχίσουν να πίνουν τον καφέ τους κάτω από τα πλατάνια της πλατείας μιλώντας για το παρόν, ίσως και για τους προγόνους από τους οποίους έχουν την τύχη να κατάγονται.
Η ευρηματικότητα και η επιθυμία για μόρφωση, προκοπή και πλούτο των ανθρώπων που έζησαν στα Αμπελάκια τον 18ο αιώνα κληροδότησαν στο χωριό μια προίκα ανεκτίμητης αξίας. Τα πορφυρά βαμβακονήματα, η «Κοινή Συντροφία» με τα 6.000 μέλη και τα 17 υποκαταστήματα σε όλη την Ευρώπη, τα αρχοντικά των Σβαρτς, η Μανιάρειος Σχολή έχουν αποτυπωθεί με φωτογραφίες και κείμενα σε τουλάχιστον 350 ειδικές εκδόσεις. Τον 18ο αιώνα, οι Αμπελακιώτες μιλούσαν με ευχέρεια τέσσερις γλώσσες και στο Ελληνομουσείο δίδαξαν το 1749 φημισμένοι λόγιοι της εποχής. Η Μανιάρειος Σχολή ήταν το ένα από τα τρία σχολεία του χωριού, όπου από το 1773 τα παιδιά μάθαιναν γράμματα δωρεάν. Το Μέγαρο της Επισκοπής λειτουργούσε από το 1767 μέχρι το 1831.
Με όλα αυτά στο μυαλό σας θα περπατήσετε στην «πέρα» γειτονιά-του Αγίου Αθανασίου-και στην «δώθε» γειτονιά-της Αγίας Παρασκευής. Θα βρεθείτε στη συνοικία του Χαλκιά, με το αρχοντικό Σολωμού, στη γειτονιά του Δεσπότη με το πέτρινο γεφύρι που κατασκευάστηκε την ίδια περίοδο με την Μανιάρειο Σχολή. Ύστερα θα κατηφορίσετε τον κεντρικό δρόμο, με το γκρεμισμένο αρχοντικό του Δημητρίου Σβαρτς και το ερειπωμένο αρχοντικό-μνημείο που φέρει το όνομα του Γεωργίου Μαύρου (Σβαρτς). Ένα από τα σημαντικά εκκλησιαστικά αξιοθέατα στα Αμπελάκια είναι ο ξυλόγλυπτος μονόχωρος ναός του Αγίου Γεωργίου.
Κτίστηκε μεταξύ 1480 και 1520 και είναι ο μοναδικός που έχει εικόνα του Αη Γιώργη σε θρόνο. Στο ταβάνι του στηρίζεται ο «χορός»-το στρογγυλό ξυλόγλυπτο με τις 12 πλευρές που εκπροσωπούν τους 12 Αποστόλους-, κάτω από τον οποίο τελούνταν τα μυστήρια. Το επίχρυσο τέμπλο θεωρείται πως προστέθηκε στην ανακαίνιση του 1721. Ο ναός έχει ωραίο προαύλιο με έναν γέρο πλάτανο για τον οποίο οι παππούδες λένε ότι είναι 1.100 ετών. Ενδιαφέρον έχουν, επίσης, ο Άγιος Αθανάσιος φτιαγμένος πριν από το 1880 και η Αγία Παρασκευή, του 1885. Μέσα στα Αμπελάκια θα βρείτε 13 βρύσες και άλλες 5 γύρω τους. Θα δείτε, επίσης, ερείπια τριών πύργων που κτίστηκαν κοντά στο 1750.
Τα αρχοντικά των Αμπελακίων: Διάσπαρτα στο χωριό, που έχει κηρυχθεί παραδοσιακός οικισμός, κτίστηκαν μεταξύ 1787-1810, 17 αρχοντικά. Ήταν διώροφα ή τριώροφα και είχαν φρουριακή μορφή με πολεμίστρες, μικρά ανοίγματα στο ανώι, φεγγίτες με πολύχρωμα τζάμια. Οι στέγες τους ήταν ξύλινες με επικεράμωση και είχαν σαχνισί (προεξοχή των επάνω ορόφων). Στον όροφο όπου έμενε η οικογένεια υπήρχε η κρεβάτα, ο κεντρικός χώρος δηλαδή, με τους οντάδες γύρω και τους σοφάδες που ήταν υπερυψωμένοι.
Η Κοινή Συντροφία: Ο Συνεταιρισμός εμπόρων, τεχνιτών και εργατών παρασκευής κόκκινων νημάτων στα Αμπελάκια άκμασε στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Αποτέλεσε την πρώτη και καλύτερη συνεταιριστική οργάνωση στην Ελλάδα επί Τουρκοκρατίας. Οι Αμπελακιώτες ανέπτυξαν τη νηματουργία και την τέχνη της βαφής γνέθοντας βαμβάκι και βάφοντάς το με το κόκκινο χρώμα από τις ρίζες του φυτού ριζάρι, ή ερυθρόδανον (Rubia tinctoria). Παράλληλα, δημιούργησαν σχέσεις με Ευρωπαίους εμπόρους και έμαθαν πώς να εξάγουν τα νήματά τους. Η πρώτη «Συντροφία» δημιουργήθηκε το 1750-1760 και μέσα σε λίγα χρόνια συστήθηκαν κι άλλες φθάνοντας να απασχολούν 1.000 τεχνίτες.
Το 1778 οι αρχηγοί από τις διάφορες συντροφιές αποφάσισαν την ένωσή τους στην «Κοινή Συντροφία και Αδελφότητα των Αμπελακίων» με πρόεδρο τον Γεώργιο Μαύρο ή Σβαρτς. Μέτοχοι στην επιχείρηση ήταν όλοι οι κάτοικοι του χωριού που μπορούσαν να έχουν από μια έως τέσσερις συνεταιριστικές μερίδες, η κάθε μια από τις οποίες κόστιζε 5.000 γρόσια (1.700 φράγκα). Το 1780 τα μέλη του συνεταιρισμού έφτασαν τις 6.000 και από τα 24 εργαστήρια εξάγονταν κόκκινα νήματα σε όλη την Ευρώπη. Στις ευρωπαϊκές πόλεις ιδρύθηκαν πρακτορεία και υποκαταστήματα του Συνεταιρισμού με Αμπελακιώτες πράκτορες και υπαλλήλους. Η άνθιση του Συνεταιρισμού κράτησε μέχρι το 1812, οπότε και διαλύθηκε.
Το αρχοντικό Σβαρτς: Ό,τι κι αν έχει κάποιος στο μυαλό του για τα αρχοντικά των Αμπελακίων, το επιβλητικό τριώροφο σπίτι του Γεωργίου Μαύρου (Σβαρτς), προέδρου της «Κοινής Συντροφίας» το ξεπερνάει. Θεμελιώθηκε το 1787 και αποπερατώθηκε το 1798. Χρειάστηκαν 8 χρόνια για να κτιστεί και 3 χρόνια για να ζωγραφιστεί και να διακοσμηθεί ολόκληρο. Το αποτέλεσμα είναι ένα μίγμα αμπελακιώτικης αρχιτεκτονικής, ευρωπαϊκού μπαρόκ και επιρροών από το Μαρόκο και τη Μικρά Ασία, που όμοιό του δεν βλέπει κανείς πουθενά στην Ελλάδα. Στα θερινά διαμερίσματα του δευτέρου ορόφου, όπου γίνονταν και οι συνελεύσεις, ξεχωρίζουν τα ξυλόγλυπτα, ο οντάς και το τζάκι του αετού. Στο δωμάτιο αυτό μοναδική είναι η διακόσμηση της οροφής με το σύμβολο του ροδιού στο επίκεντρο.
Οι τοιχογραφίες στον τρίτο και στο δεύτερο όροφο είναι γεμάτες σύμβολα ευημερίας και ευτυχίας, όπως παγώνια, φρούτα, λουλούδια, μαζί με απεικονίσεις της Κωνσταντινούπολης και του Βοσπόρου. Το αρχοντικό έχει τρεις πύργους-παρατηρητήρια, είναι γεμάτο κρύπτες και κρυφά περάσματα. Στον ημιώροφο λειτουργούσε ιδιωτική τράπεζα και στο ισόγειο υπάρχει ένα θησαυροφυλάκιο (χαζινές, στα τούρκικα). Είναι γεμάτο με ζωγραφιές, έχει θωρακισμένη πόρτα, καταπακτή για να κατεβάζουν τον χρυσό, σιδεριές και πολεμίστρες. Μετά από πολλά χρόνια που παρέμενε ερειπωμένο, ευτυχώς δόθηκε πράσινο φως στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας για να προχωρήσουν τα έργα αποκατάστασης που προβλέπεται να ολοκληρωθούν το 2023.
More Info: Στο χωριό θα δείτε και το αναστηλωμένο αρχοντικό του Μολά που στεγάζει το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο. Φιλοξενεί από το 2021 μια σειρά από ενδυμασίες, φωτογραφίες, σκεύη, εργαλεία, διακοσμητικά αντικείμενα και έπιπλα στημένα ώστε να αναπαριστούν το αμπελακιώτικο σπίτι και την καθημερινή ζωή των κατοίκων.
Ο παλιός φούρνος στα Αμπελάκια: Μόλις το ρολόι δείξει τέσσερις τα ξημερώματα ο κύριος Κώστας Τζαβάρας είναι στο πόστο του. Τα ξύλα κάτω από το φούρνο έχουν ήδη γίνει κάρβουνα και το εσωτερικό του καίει, έτοιμο να ψήσει τα εκατό κιλά ψωμιού που είναι η ημερήσια παραγωγή του. Είναι πάντα το ίδιο είδος ζυμωτού ψωμιού, με το ίδιο σχήμα. Και γίνεται ανάρπαστο. Η ρουτίνα επαναλαμβάνεται σταθερά από το 1920, όταν ο παππούς του αγόρασε τον παλιό ξυλόφουρνο στα Αμπελάκια. Η οικογένεια πιστεύει ότι κτίστηκε επί Τουρκοκρατίας και ξέρει με σιγουριά ότι ψήνει καταπληκτικά το ψωμί και τα φαγητά χάρη στη μαστοριά με την οποία κατασκευάστηκε.
Όπως μας εξηγεί ο κύριος Κώστας, μέρος της επιτυχίας οφείλεται στους αεραγωγούς δεξιά και αριστερά, στον θόλο του που είναι φτιαγμένος με τούβλα, και στο μεγάλο πλάτος του που το συνειδητοποιούμε κι εμείς έκπληκτοι μόνο όταν ανοίξει το πορτάκι για να δούμε το εσωτερικό του. «Ο φούρνος κρατάει μέσα του τη ζέστη πολλές ώρες αφού σβήσει και δεν καπνίζει ποτέ», προσθέτει. Νωρίς το μεσημέρι θα σχολάσει αφήνοντας παραπονεμένους όσους δεν πρόλαβαν να αγοράσουν τα καρβέλια του «αρτοκλίβανου ο Άσσος». Όποιος πρόλαβε, τον κύριο Κώστα είδε.
Το κάστρο της Ωριάς: Με αφετηρία τα Αμπελάκια μπορείτε να ανακαλύψετε το λεγόμενο κάστρο της Ωριάς (ρωτήστε τους ντόπιους για οδηγίες). Με την ίδια ονομασία είναι γνωστά τουλάχιστον 15 κάστρα στην Ελλάδα, μεταξύ αυτών στα Καλάβρυτα, στους Ωρεούς Ευβοίας, στο Ξηροκάμπι Αρκαδίας, στον Έλατο Κυνουρίας, στη Μάνη, στην Αντίπαρο. Για το κάστρο της Ωριάς στα Τέμπη ο μύθος θέλει την όμορφη βασιλοπούλα, την «Ωραία», να πέφτει στο κενό από τα κατακόρυφα βράχια του φαραγγιού, του «λάκκου της Ωριάς», για να γλιτώσει από τους Τούρκους. Στο σημείο όπου έπεσε φύτρωσε μια ροδιά που βγάζει κάθε χρόνο τρία κούφια ρόδια. Το κάστρο είναι ένας ερειπωμένος πύργος-παρατηρητήριο κτισμένος πάνω σε κάθετα βράχια, 270 μέτρα πάνω από το στενότερο σημείο της κοιλάδας των Τεμπών.
Είναι φτιαγμένος με γκρίζο ασβεστόλιθο και έχει διαστάσεις 6,30x10 μέτρα. Το πάχος των τοίχων του φθάνει το 1,30 μέτρα και η θέα μέσα από το «παράθυρο» προς την κοιλάδα των Τεμπών κόβει την ανάσα και σε κάνει να συνειδητοποιείς πόσο στρατηγική ήταν η θέση του παρατηρητηρίου. Όπως γράφουν οι περιηγητές, κτίστηκε αρχικά κατά τη ρωμαϊκή ή τη βυζαντινή εποχή, αλλά είναι πολύ πιθανό στην ίδια θέση να υπήρχε αρχαίο οχυρό. Πιστεύεται ότι χρησίμευε ώστε οι φύλακες των Στενών, που βρίσκονταν χαμηλότερα, να ειδοποιούνται έγκαιρα σε περίπτωση κινδύνου. Με σήματα ειδοποιούσαν επίσης και άλλα παρατηρητήρια ή κάστρα όπως του Πλαταμώνα και των Γόννων. Κάτω ακριβώς από το παρατηρητήριο και περίπου 15 μέτρα πάνω από την εθνική οδό, υπάρχουν ίχνη από τείχη κάστρου, το μεγαλύτερο τμήμα των οποίων όμως καταστράφηκε όταν ανοίχτηκε ο δρόμος.
