Σεργιανίζοντας στην «παλιά πόλη», θα περάσετε από στενά δρομάκια, κάτω από αρχοντικά Μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, κάποια από αυτά είναι φτιαγμένα από τούβλα. Ή από σπίτια λαϊκής αρχιτεκτονικής με κεραμίδια. Λουλουδιασμένες αυλές, θαυμάσια διακοσμημένες πόρτες. Σε όλη την κεντρική αγορά της Γουμένισσας πολλά μικρά μαγαζιά πουλάνε τα κρασιά των πέντε ονομαστών οινοποιείων της περιοχής και μάλιστα μπορείτε και να τα δοκιμάσετε επί τόπου. Συνεχίζοντας τη βόλτα σας, θα περάσετε από τις γειτονιές των οργανοπαιχτών που συγκροτούν τα διάσημα «Χάλκινα της Γουμένισσας»-γύρω στους 150 οργανοπαίχτες που προέρχονται από καμιά δεκαριά οικογένειες με 10-15 άτομα η καθεμία. Νταούλια, κλαρίνα, τρομπέτες. Είναι εμπειρία να ακούσετε τα Χάλκινα στα τοπικά πανηγύρια, αλλά κυρίως το Πάσχα όταν παιανίζουν όλα μαζί το Άξιον Εστί και τα υπόλοιπα τροπάρια, καθώς όλοι οι επιτάφιοι της πόλης συναντιούνται στην κεντρική πλατεία δημιουργώντας ένα κατανυχτικό σκηνικό.
Τα «Χάλκινα» χωρίζονται σε πολλές υποομάδες και κάθε μία από αυτές αποτελεί ένα ξεχωριστό συγκρότημα. Ο ενδιαφερόμενος επισκέπτης μπορεί να «κλείσει» να ακούσει τη μουσική να γλεντήσει και να έρθει σε επαφή με την τοπική λαϊκή παράδοση. Πίσω στην κεντρική πλατεία, μπορείτε να επισκεφτείτε τον μητροπολιτικό, επιβλητικό ναό του Αγίου Γεωργίου, ένα σπουδαίο βυζαντινό μνημείο. Ακόμη, το διατηρητέο τριώροφο, ιδιοκτησίας Αθ. Δημ. Παζαρέντσιου-«για ίδρυση γηροκομείου στη Γουμένισσα», γράφει μια επιγραφή στον τοίχο-, αλλά και το ιστορικό Διδακτήριο Γουμενίσσης, το οποίο κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 1882 και το 1894 με δαπάνη του ευεργέτη Θάνου Ζελέγκου. Είναι, όμως, η ιερά μονή της Παναγίας της Γουμένισσας με την εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγίας, την οποία πολλοί πιστοί θεωρούν θαυματουργή, που έδωσε το όνομα της στη πόλη, αποτελώντας την πνευματική της καρδιά.
Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα όλης της Μακεδονίας, ένας ναός που ανήκει στον τύπο της τρίκλητης ξυλόστεγης Βασιλικής και σύμφωνα με την παράδοση χτίστηκε γύρω στο 1680. Στο εσωτερικό της, με την πολυγωνική αψίδα Ιερού φτιαγμένη από λαξευτή πέτρα, υπάρχει ένα εξαιρετικής ποιότητας ξυλόγλυπτο σύνολο (τέμπλο, κιβώριο Αγίας Τράπεζας, προσκυνητάρι). Στο προσκυνητάρι είναι τοποθετημένη η εικόνα της Παναγίας. Η Παναγία τιμάται τέσσερις φορές τον χρόνο. Της Υπαπαντής στις 2 Φεβρουαρίου, την πρώτη Κυριακή του Μαρτίου, την τρίτη μέρα μετά το Πάσχα και το τριήμερο μεταξύ 15-17 Αυγούστου όπου την τελευταία ημέρα λιτανεύεται η εικόνα.
Πολύ ενδιαφέρον και το-κλειστό τώρα πια-εργοστάσιο μεταξιού «Χρυσαλίς», στην είσοδο της Γουμένισσας, απομεινάρι του βιομηχανικού παρελθόντος της πόλης όταν η εκτροφή μεταξοσκωλήκων απασχολούσε σχεδόν όλες τις οικογένειες της περιοχής. Τότε, στο εργοστάσιο έφθασαν να δουλεύουν μέχρι και 400 εργαζόμενοι. Με ατόφιο μέχρι και σήμερα τον μηχανολογικό του εξοπλισμό, το εργοστάσιο, που οικοδομήθηκε το 1930 και έκλεισε το 1984, έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο. Μπορείτε να το επισκεφθείτε ύστερα από συνεννόηση με τον κ. Χριστόδουλο Παπακώστα, υπεύθυνο και για τις πρωτοβουλίες «αναγέννησης» της Χρυσαλίδας. Σε απόσταση μόλις δύο χλμ. από την πόλη, η περιοχή Δύο Ποτάμια είναι ένας πραγματικός παράδεισος. Πράσινο, δυο ρέματα με τρεχούμενα νερά που σχηματίζουν μικρούς καταρράκτες και γούρνες (ακόμα και μπάνιο μπορείτε να κάνετε), ξέφωτα για πικνίκ, γεφυράκια, μονοπάτια για βόλτες, αιωνόβια πλατάνια και δρυς.
Τα οινοποιεία, τα αμπέλια, το κρασί: Στην ανατολική πλευρά του όρους Πάικου απλώνονται οι αμπελώνες της Γουμένισσας. Μικρός ο τόπος, μεγάλη η ποιότητα και η φήμη των κρασιών της. Τα δάση με τις δρυς και τα πλατάνια δημιουργούν ποικιλία από μικροκλίματα κι αν προστεθεί σε αυτά η μακρά παράδοση στην καλλιέργεια του αμπελιού έχουμε σαν αποτέλεσμα το εξαιρετικό προφίλ των κρασιών της περιοχής. Τα κρασιά της Γουμένισσας αναφέρονται στο εγκυκλοπαιδικό λεξικό των Μπαρτ και Χηρς με το σχόλιο: «παράγει άριστον οίνον (η περιοχή), τον της Γκομέντζας λεγόμενον», (όπου «Γκομέντζα» είναι η Γουμένισσα). Αυτός ο «άριστος οίνος» που παράγει ο αμπελώνας της περιοχής εντάχθηκε το 1979 στη ζώνη Ονομασίας Προέλευσης ΠΟΠ Γουμένισσας και από το 2009 στη ζώνη ΠΓΕ Πλαγιές Πάικου.
Μια μικρή ιστορική αναδρομή στην οινική παράδοση του τόπου μας φέρνει στο 1918 με 1919, μία χρονολογία-ορόσημο. Ήταν τότε που η φυλλοξήρα κατέστρεψε τα αμπέλια της περιοχής όπως και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Μέχρι τότε, σε περισσότερα από 11.000 στρέμματα καλλιεργούνταν, κυρίως, οι ερυθρές ποικιλίες Ξινόμαυρο (ξινή Ποπόλκα), Νεγκόσκα (γλυκιά Ποπόλκα) και Φαρτσάλο, ενώ υπήρχαν γύρω στα 1.000 πατητήρια στα σπίτια. Μετά την καταστροφή, τα αμπέλια ξεριζώθηκαν και οι κάτοικοι έφυγαν. Μια δεύτερη, καθοριστική ευκαιρία για την αναγέννηση του αμπελώνα της Γουμένισσας δόθηκε το 1924 όταν έφτασαν στην περιοχή πρόσφυγες από την αμπελουργική περιοχής της Ανατολικής Ρωμυλίας, φέρνοντας μαζί τους καινούργια φυτά, αλλά και την τέχνη του εμβολιασμού.
Παράλληλα, έφεραν στον τόπο τη λατρεία του Αγίου Τρύφωνα, προστάτη των αμπελουργών, ο οποίος τιμάται την 1η Φεβρουαρίου με μεγάλο πανηγύρι. Γνώστες της τέχνης του αμπελουργείν, επίμονοι και αποφασισμένοι να κρατηθούν και να αναπτυχθούν στη νέα τους πατρίδα, κατόρθωσαν να φτιάξουν και να διατηρήσουν έναν αμπελώνα μόλις 500 στρεμμάτων. Ήταν, όμως, η παρέμβαση της εταιρείας Μπουτάρης Οινοποιητική στα μέσα της δεκαετίας του ’70 που σφράγισε τελικά την ολοκληρωτική αναβίωση του ιστορικού αμπελώνα. Με μεγάλη προσπάθεια οι άνθρωποι της εταιρείας έπεισαν τους κατοίκους της Γουμένισσας να ασχοληθούν και πάλι συστηματικά με την αμπελοκαλλιέργεια με αποτέλεσμα να καλλιεργούνται σήμερα 3.500 στρέμματα, παράγοντας τα φημισμένα κρασιά ανώτερης ποιότητας.
Η περιοχή της Γουμένισσας αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της Διαδρομής του Κρασιού Πέλλας-Γουμένισσας, μιας από τις διαδρομές των Δρόμων του Κρασιού της Βόρειας Ελλάδας. Η επίσκεψη στα πανέμορφα οινοποιεία της περιοχής, όπου θα φτάσετε διασχίζοντας μια φύση απαράμιλλου κάλλους, θα δημιουργήσει αναμνήσεις μαγικές και θα αποδειχτεί ένα από τα πιο ιδιαίτερα κομμάτια της επίσκεψής σας εδώ.
Τα μοναστήρια: Ο θρησκευτικός χαρακτήρας βρίσκεται κρυμμένος πίσω από τη γέννηση της ίδια της πόλης. Σύμφωνα με την παράδοση, την εποχή του Βυζαντίου η περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η Γουμένισσα παραχωρήθηκε στην Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους και έγινε θρησκευτικό κέντρο με πυρήνα το μοναστήρι της Παναγίας, το οποίο μετεξελίχτηκε στη σημερινή Ιερά Μονή της Παναγίας της Γουμένισσας. Με τη συνένωση μικρών αγροκτηνοτροφικών οικισμών δημιουργήθηκε η κωμόπολη που θα ονομασθεί αργότερα Γουμένισσα. Πήρε το όνομα της από κάποιον ηγούμενο της Μονής που είχε συλληφθεί και απαγχονισθεί από ληστές. Αρχικά το μέρος ονομάστηκε Ηγουμένισσα και στη συνέχεια έγινε Γουμένισσα. Για τους ευσεβείς, γύρω από την πόλη τρία μοναστήρια, περιμένουν να αποδεχτούν τις εκδηλώσεις της ευλαβείας τους.
Ιερά Μονή Αγίου Ραφαήλ στο χωριό Γρίβα 5 χλμ. από τη Γουμένισσα, σε υψόμετρο 600 μ. στις πλαγιές του όρους Πάικου με θέα την υπέροχη κοιλάδα του Αξιού. Πηγαίνοντας προς το χωριό, θα συναντήσετε και τον παραδοσιακό ανακατασκευασμένο Νερόμυλο Γιαπατζή της οικογένειας Τραϊανού Γιαπατζή, ο οποίος κατασκευάστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και λειτούργησε μέχρι το 1970, παράγοντας αλεύρι. Το ανδρικό μοναστήρι ιδρύθηκε το 1992 και είναι αφιερωμένο στη μνήμη των νεοφανών αγίων Αγίου Ραφαήλη, Αγίου Νικολάου και Αγίας Ειρήνης. Εδώ φυλάσσονται τα λείψανά τους, λείψανα της Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής της Μυροφόρου, όπως και μικρό τεμάχιο Τιμίου Ξύλου.
Μονή Οσίου Νικοδήμου στον Πεντάλοφο, 5 χλμ. από τη Γουμένισσα σε υψόμετρο 700 μ. Θεμελιώθηκε το 1981 και είναι Μετόχι της Μονής Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους. Το άνω επίπεδο του κεντρικού ναού είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόδημο, ενώ το ισόγειο τμήμα στους Αγίους Ραφαήλ, Ειρήνη και Νικόλαο. Οι εκκλησιαστικές ακολουθίες και τελετές γίνονται σύμφωνα με το αγιορείτικο τυπικό.
Ιερό Ησυχαστήριο Αγίου Γεωργίου Άνυδρου στο εγκαταλελειμμένο, κατά τη γερμανική κατοχή, χωριό Άνυδρο. Ιδρύθηκε το 1991. Πυρήνας του είναι ο παλιός ναός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος χρονολογείται περί τα μέσα του 19ου αιώνα, στο εσωτερικό του εξακολουθεί να υπάρχει Βυζαντινός διάκοσμο με ξυλόγλυπτα, τοιχογραφίες και εικόνες στο τέμπλο, αλλά και την οροφή. Ανοικτό καθημερινά από την ανατολή έως την δύση.
Λίγη ιστορία: Η Γουμένισσα βρίσκεται στη καρδιά της αρχαίας Παιονίας. Αναφέρεται πως οι Παίονες πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο και συμμετείχαν στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Είναι χτισμένη σε υψόμετρο 250 μ. στους ανατολικούς πρόποδες του όρους Πάικου και περιβρέχεται από τον Γοργοπόταμο. Το 1387 η Γουμένισσα πέρασε στην Οθωμανική κατοχή με προνόμια αυτοδιοικούμενης περιοχής. Ο λόγος ήταν τα εξαιρετικής ποιότητας υφάσματα που παρήγαγαν οι κάτοικοι και με τα οποία κατασκευάζονταν οι στολές του Οθωμανικού στρατού. Η κατασκευή υφασμάτων και τα κρασιά της, που ήταν γνωστά από την αρχαιότητα, οδήγησαν σταδιακά την πόλη σε σημαντική οικονομική ευμάρεια κατά το 19ο αιώνα. Έδωσε ισχυρό παρών κατά το Μακεδoνικό Αγώνα και απελευθερώθηκε στις 23 Οκτωβρίου 1912 στη μάχη των Γιαννιτσών.
Πως θα πάτε στη Γουμένισσα από την Αθήνα: Ακολουθείτε την εθνική οδό προς τη Θεσσαλονίκη. Μετά τα διόδια των Μαλγάρων θα βγείτε στην έξοδο για Ευζώνους και μετά στην έξοδο για Πολύκαστρο. Από τη Θεσσαλονίκη απέχει περίπου μια ώρα (71 χλμ.).
