Η ακμή της πόλης, στην οποία πρωταγωνίστησαν οι έμποροι, οι γουναράδες και οι οινοποιοί, ξεκίνησε τον 17ο αιώνα και διήρκεσε μέχρι και τον 19ο. Η αστική τάξη που δημιουργήθηκε τότε στη Σιάτιστα δεν υστέρησε σε προσφορές, ούτε τα παλιά, ούτε τα νεότερα χρόνια. Αν κι ένα φθινοπωρινό long week end δεν προσφέρεται ακριβώς για μελέτη, πρέπει να αναφερθεί η Μανούσιος Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη, η οποία φιλοξενεί σπάνιες εκδόσεις, που ξεκινούν από τον 15ο αιώνα και φτάνουν στον 19ο. Άκρως ενδιαφέρον, όμως, είναι και το Εκκλησιαστικό Μουσείο, με καταπληκτικές εικόνες (16ος-19ος αιώνας) και βιβλία τυπωμένα στην Κωνσταντινούπολη και στη Βενετία.
Ο Πλάτωνας ανάμεσα στους Αγίους: Αξιοθέατο σπάνιο είναι οι αγιογραφίες του ναού του Προφήτη Ηλία, καθώς παρουσιάζουν αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, νομοθέτες και ιστορικούς. Ο ναός κτίστηκε το 1701 σε μια πλατωσιά στο κεντρικό ύψωμα της Σιάτιστας και αγιογραφήθηκε από τον Αναστάσιο Ιωάννου Καλούδη και τα αδέλφια του, οι οποίοι προέρχονταν από το Κεπέσοβο των Ιωαννίνων. Ο Πλάτωνας, ο Σόλων, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης, αλλά και η βιβλική προφήτης Σίβυλλα εμφανίζονται στον γυναικωνίτη. Παρόμοιες αγιογραφίες, συν ξυλόγλυπτα λεπτότατης τέχνης, υπάρχουν και στην πιο παλιά εκκλησία της πόλης, την Αγία Παρασκευή (1677), η οποία βρίσκεται στη συνοικία της Γεράνειας. Φαίνεται πως οι Έλληνες, πια-και όχι απλώς οι Χριστιανοί εκείνης της εποχής στη Σιάτιστα-είχαν ήδη εντρυφήσει στην αρχαία ιστορία, αποκτώντας συνείδηση της συνέχειάς τους και της συνάφειας με εκείνο το λαμπρό παρελθόν.
Εδώ αξίζει να πούμε ότι ο Προφήτης Ηλίας είναι προστάτης των γουναράδων, οι οποίοι υπήρξαν ένας από τους πυλώνες της οικονομικής ανάπτυξης της πόλης. Μάλιστα, η κερδοφόρα δραστηριότητά τους έκανε πολλούς Σιατιστινούς να στραφούν προς τον κλάδο, εγκαταλείποντας την παραδοσιακή ενασχόληση με την αμπελουργία. Έπρεπε να έρθει η δεκαετία του 1980, που σήμανε τον μαρασμό της βιοτεχνίας της γούνας, ώστε να πάρει και πάλι τα πάνω της η αμπελουργία και η οινοποιία. Στη Σιάτιστα, πάντως, θα δείτε και δύο ειδικά και εντυπωσιακά μικρά μουσεία. Το ένα είναι το Παλαιοντολογικό Μουσείο, το οποίο ίδρυσε το 1906 ο καθηγητής του Τραμπαντζείου Γυμνασίου, Αναστάσιος Δάνας. Έκθεμα που θα σας αφήσει άφωνους, ο προϊστορικός ελέφαντας του Καλονερίου με τους χαυλιόδοντες του και με τα όλα του, που έζησε σε αυτά τα χώματα πριν 125.000 χρόνια. Το άλλο είναι το Βοτανικό Μουσείο του Ορειβατικού Συλλόγου Σιάτιστας «Ο Μπούρινος», με καταπληκτική ποικιλία εκθεμάτων από τη χλωρίδα της περιοχής. Και τα δύο μουσεία στεγάζονται στο Τραμπάντζειο Γυμνάσιο.
Τα θεμέλιά της στα βουνά: Η πόλη είναι χτισμένη αμφιθεατρικά σε μια πλαγιά του όρους Βέλλα, προέκταση του όρους Άσκιο (Σινιάτσικο), σε υψόμετρο 920 μέτρων πάνω από την κοιλάδα του Αλιάκμονα-απέχει δε 28 χιλιόμετρα από την Κοζάνη. Διακρίνεται σε δύο συνοικίες, καθεμιά με διαφορετική ιστορική αφετηρία, τη Γεράνεια και τη Χώρα, που σήμερα είναι ενωμένες λόγω της οικιστικής ανάπτυξης.
Η Σιάτιστα κατοικήθηκε συστηματικά γύρω στον 15ο αιώνα, από Χριστιανούς που κατέφυγαν στις απόκρημνες και φυσικά οχυρωμένες πλαγιές οχυρές πλαγιές του βουνού ώστε να γλιτώσουν από τις σκληρές διώξεις των Τούρκων εκείνης της εποχής. Οι πρώτοι που ήρθαν εγκαταστάθηκαν στα σημερινά Γεράνεια, χτίζοντας και την προαναφερόμενη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Αργότερα, κατέφυγαν στη δυσπρόσιτη πόλη ακόμα περισσότεροι Χριστιανοί από τους γύρω οικισμούς, δημιουργώντας τη Χώρα. Κοινοτική οργάνωση, οπλοκατοχή εν καιρώ Τουρκοκρατίας, ελεύθερο φρόνημα: από αυτές τις απόψεις, η Σιάτιστα-όπως και ολόκληρη η περιοχή του Βοΐου-θα μπορούσε να πει κανείς πως υπήρξε πρόδρομος της Επανάστασης του 1821.
Για να επανέλθουμε όμως στους ακατάβλητους και κοσμοπολίτες Σιατιστινούς εμπόρους που έδωσαν στη μικρή πόλη τους τέτοια περίοπτη θέση ανάμεσα στα αστικά κέντρα της εποχής στη Δυτική Μακεδονία, δεν ήταν μόνο το χρήμα που κουβαλούσαν όταν επέστρεφαν στην πατρίδα. Καθώς ταξίδευαν στα Βαλκάνια και στην κεντρική Ευρώπη, δηλαδή, αρκετοί έμεναν μόνιμα για καιρό στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις για να ελέγχουν τις δουλειές τους ή για να σπουδάσουν τα παιδιά τους. Γενιά με γενιά, λοιπόν, ανέπτυξαν καλλιτεχνικές ανησυχίες, ενώ έγιναν και κοινωνοί σε νέες ιδέες και σε αισθητικά ρεύματα, που τα έφεραν κατόπιν και στη Σιάτιστα.
Τα αρχοντικά: Για τους εμπόρους, ο πιο πρόσφορος τρόπος για να δείξουν τον πλούτο που αποκτούσαν και τη γενικότερη επιτυχία τους, ήταν η οικοδόμηση επιβλητικών αρχοντικών οικιών. Με τη σειρά τους, έπειτα, αυτές έγιναν σύμβολα μιας δυναμικής αστικής τάξης. Όλες, εντωμεταξύ, φτιάχτηκαν από ξακουστές συντεχνίες (σινάφια) Ηπειρωτών και Μακεδόνων μαστόρων, περιλαμβάνοντας υπόγειους και ημιυπόγειους χώρους, μεσοπάτωμα, όροφο και εσωτερική αυλή («μεσιά»). Εξωτερικά, μάλιστα, μοιάζουν σαν οχυρά με κλειστά σαχνισιά, κάτι λογικό, αφού η Σιάτιστα υφίστατο συχνές επιδρομές. Αν υπάρχει κάτι που θα σας αφήσει έκθαμβους, όμως, είναι η εσωτερική τους διακόσμηση, κυρίως στον όροφο όπου δέχονταν επισκέψεις και οργανώνονταν οι γιορτές-οπότε υπήρχε η δυνατότητα να επιδειχθεί ο πλούτος μιας οικογένειας.
Εδώ θα δείτε λοιπόν πολύχρωμες τοιχογραφίες που αναπαριστούν κυρίως φυτά, αλλά και μυθολογικές παραστάσεις και προσωπογραφίες, βιτρό στα παράθυρα, ξυλόγλυπτα και γύψινες διακοσμήσεις στα τζάκια. Όλα ακτινοβολούν χαρά και αγάπη για τη ζωή. Το πιο διάσημο από τα 30 περίπου αρχοντικά που βρίσκονται σε καλή κατάσταση είναι το Αρχοντικό της Πούλκως, παλαιότερα γνωστό ως Οικία Πουλκίδη, το οποίο άνοιξε για το κοινό το 2017. Ξεκίνησε να χτίζεται το 1752 κι έχει αναστηλωθεί και ανακαινιστεί υποδειγματικά. Ο διάκοσμός του, ειδικά, θα σας θαμπώσει με την ομορφιά του. Στη Χώρα βρίσκονται δύο ακόμα θαυμάσια σπίτια, το Αρχοντικό Μανούση-που σύμφωνα με την επιγραφή στην πρόσοψη χτίστηκε το 1762-και το Αρχοντικό Δόλγκηρα, το οποίο χτίστηκε το 1700 και λειτουργεί ως Λαογραφικό Μουσείο. Πληροφορίες για επίσκεψη και ξενάγηση στους εσωτερικούς χώρους θα σας δώσουν στο περίπτερο του Δήμου, στην πλατεία της Χώρας.
Το διάσημο ηλιαστό κρασί της Σιάτιστας: Σπουδαία θέση ανάμεσα στους πλούσιους της Σιάτιστας είχαν οι οινοποιοί. Το μοναδικό ηλιαστό (λιαστό) κρασί της πόλης έφευγε παλαιότερα με τα καραβάνια για να φτάσει μέχρι τα Γιάννενα, τη Θεσσαλονίκη, ακόμα και την κεντρική Ευρώπη. Το 1993 θεσπίστηκε η ζώνη ΠΓΕ Σιάτιστα, οπότε τα αμπέλια που παράγουν τους οίνους ΠΓΕ Σιάτιστα (Τοπικός Οίνος Σιάτιστας) πρέπει να βρίσκονται σε υψόμετρα άνω των 600μ. Το ηλιαστό κρασί παρασκευάζεται από σταφύλια γλυκά, κυρίως από τις ποικιλίες μοσχόμαυρο, χοντρόμαυρο, νιγρικιώτικο και ξινόμαυρο, αλλά και από κάποιες αρωματικές ποικιλίες λευκών σταφυλιών. Επιπλέον οι περιοχές της Σιάτιστας και του Βελβεντού αποτελούν τμήμα της Διαδρομής του Κρασιού των Λιμνών-μία από τις διαδρομές των Δρόμων του Κρασιού της βόρειας Ελλάδας.
Σήμερα υπάρχουν στη Σιάτιστα 4 επισκέψιμα οινοποιεία: το ιστορικό και καλά οργανωμένο «Δύο Φίλοι», ο «Νάκος», τα «Magoutes Vineyard» και «Ώττας». Θα βρείτε όμως και 7 παραδοσιακά κελάρια στα οποία μπορείτε επίσης να πάτε, αφού πρώτα κλείσετε ραντεβού. Πάντως είναι άλλο να διαβάζεις στοιχεία και να βλέπεις φωτογραφίες κι άλλο να διαβαίνεις την πόρτα ενός κελαριού 200 χρόνων και να οσφραίνεσαι την υγρασία και τα αρώματα του οίνου που ωριμάζει στα βαρέλια ή να δοκιμάζεις τα κρασιά, σε ειδικά διαμορφωμένες αίθουσες, με παραδοσιακά έπιπλα και στρωσίδια. Πρόκειται για μοναδική εμπειρία. Το (η)λιαστό κρασί της Σιάτιστας είναι ένα κόκκινο (ή κοκκινωπό) παλαιωμένο, γλυκό και πολύ αρωματικό κρασί. Για να φτιαχτεί, τα σταφύλια απλώνονται πάνω σε σίτες («λιάστρες»), για περίπου 40-60 μέρες, σε σκιερό και καλά αεριζόμενο μέρος. Έτσι φεύγει η υγρασία και συμπυκνώνονται τα σάκχαρά τους. Μετά πιέζονται για να εξαχτεί ο μούστος, που φιλτράρεται και ύστερα ωριμάζει στα βαρέλια για 4 με 5 χρόνια. Το φρέσκο λιαστό κρασί της Σιάτιστας είναι ημίξηρο, με πορτοκαλί χρώμα, ενώ το παλαιωμένο είναι ένα κόκκινο, γλυκό κρασί.
Τα Μπουμπουσάρια και οι Καβαλάρηδες του Δεκαπενταύγουστου: Οι αρχαίες τελετές προς τιμήν του θεού Διονύσου έχουν αφήσει τα ίχνη τους στη Σιάτιστα με δύο μεγάλες εθιμικές εορταστικές εκδηλώσεις, που διατηρούνται με ενθουσιασμό από τους σημερινούς κατοίκους της κωμόπολης. Οι Καβαλάρηδες είναι ένα δρώμενο που γιορτάζεται κάθε Δεκαπενταύγουστο, με ομαδικά γλέντια και ξεφαντώματα-όχι μόνο από τους ανθρώπους της περιοχής, αλλά και τα άλογά τους. Ανήμερα της Παναγίας, λοιπόν, γύρω στους 150 καβαλάρηδες ξεκινούν από τη Σιάτιστα και διανύουν 12 χιλιόμετρα, με προορισμό το μοναστήρι στο Μικρόκαστρο Κοζάνης, όπου και προσκυνούν την εικόνα της Παναγίας. Μετά τη λειτουργία οι καβαλάρηδες στέκονται για να ξαποστάσουν στο ξωκλήσι του Αη-Λιά Μικροκάστρου, κάτω από τους παραδοσιακούς ήχους των χάλκινων οργάνων της ευρύτερης περιοχής.
Τα Μπουμπουσάρια, από την άλλη, είναι ένας καταπληκτικός αποκριάτικος εορτασμός, ο οποίος διεξάγεται τη μέρα των Θεοφανίων και κλείνει με ένα γερό γλέντι στην πλατεία της Γεράνειας. Παρέες μεταμφιεσμένων διασχίζουν τη Σιάτιστα, ο κόσμος χορεύει κάτω από τους ήχους των χάλκινων, ενώ οι μασκαρεμένοι παρουσιάζουν τα επίκαιρα γεγονότα με μια γερή δόση σάτιρας. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, είναι ένα καρναβάλι που προηγείται των Αποκριών. Το σίγουρο είναι ότι θα το απολαύσετε με την ψυχή σας, εάν βρεθείτε γιορτές στη Σιάτιστα.
Πού να φάτε: Τα «Γραβάδικα» στη συνοικία Γεράνεια είναι μια εξαιρετική κρεατοταβέρνα, που προσφέρει και πολύ καλά τοπικά μαγειρευτά. Εδώ θα δοκιμάσετε πεντανόστιμα πρόβεια παϊδάκια, μπριζόλα ξηράς ωρίμανσης, μπιφτέκια, αλλά και ζυγούρι με πράσα, καθώς και πρόβατο κοκκινιστό. Έχει επίσης μεγάλη αίθουσα, με ρουστίκ διακόσμηση, αλλά και μια όμορφη αυλή. | Στα «Τρία Πηγάδια», στην κεντρική πλατεία της Χώρας, θα βρείτε παϊδάκια πρόβεια (το λένε «παλιό» το πρόβειο κρέας στη Σιάτιστα), φιλετάκια μοσχαρίσια και κοντοσούβλι μοσχάρι. Ακόμα, μαγειρευτά όπως ζυγούρι με πράσο, χοιρινό με αρμιά, μπάτζο σαγανάκι και γενικά τοπικά τυριά όπως το τουλουμίσιο-και ασφαλώς κρασιά από τα οινοποιεία της περιοχής. Ζεστή αίσθηση στη μικρή σάλα με τη ρουστίκ διακόσμηση, τραπεζάκια έξω όταν έχει καλό καιρό.
Η ταβέρνα «Ευ Ζην», τέλος, βρίσκεται στην κορυφή του λόφου του Αγίου Χριστοφόρου με θέα στη Γεράνεια και στο όρος Μπούρινος. Σερβίρει καλομαγειρεμένα μαγειρευτά της τοπικής κουζίνας, παρασκευασμένα με ντόπια κρεατικά και με προϊόντα προερχόμενα από παραγωγούς της περιοχής.
