Γνωστοί και φίλοι απορούν: τι έχει πια αυτή η μεγαλούπολη «στην άλλη άκρη του κόσμου» που με κάνει να επιστρέφω κάθε τόσο για παραμονή κάποιων μηνών; Πλάι στις άλλες πόλεις που με συνεπήραν, την Κωνσταντινούπολη, τη Λισαβόνα, το Παρίσι ή την Πόλη του Μεξικού, το Μπουένος Άιρες μοιάζει παράταιρο: ούτε γεμάτο ιστορία είναι, ούτε φυσική ομορφιά έχει, ούτε πολλά «αξιοθέατα». Η απόσταση και η οικονομική δυσπραγία της Αργεντινής τούς αποθαρρύνουν.
Η πόλη είναι η χειμωνιάτικη διαφυγή μου, αγαπημένη και τώρα πια οικεία. Μόλις μπει το φθινόπωρο, αποζητώ τα γνώριμα στέκια και τα αγαπημένα πρόσωπα τις πολύβουες λεωφόρους, τα βιβλιοπωλεία-καφέ, το ανακάτεμα των αρχιτεκτονικών ρυθμών, τις υπαίθριες milongas, την απουσία μαζικού τουρισμού. Ο συνδυασμός ζωντάνιας και παρηκμασμένης μεγαλοπρέπειας, η ζεστασιά των κατοίκων, η καλλιτεχνική και πνευματική κίνηση κάνουν το Μπουένος Άιρες εθιστικό.
«Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ»
Περπατώντας στην πόλη ξεχνάς πως είναι παραθαλάσσια. Το Μπουένος Άιρες οφείλει την ύπαρξή του στο λιμάνι, που ίδρυσαν οι Ισπανοί το 1536 στον Ρίο ντε λα Πλάτα, τον κόλπο όπου εμβάλλουν οι ποταμοί Παρανά και Ουρουγουάη. Οι κάτοικοί του καλούνται Porteńos (κάτοικοι του λιμανιού). Και όμως, η πόλη έχει γυρισμένη την πλάτη στον κόλπο και τα νερά του, καφετιά από τη λάσπη των ποταμών, είναι αθέατα. Οι πρώτες εντυπώσεις είναι μιας πόλης απρόσμενα οικείας στον Ευρωπαίο, αποτέλεσμα ενός φιλόδοξου σχεδίου των Αργεντινών ελίτ.
«Η αντιβασιλεία του Ρίο ντε λα Πλάτα ήταν στην περιφέρεια της Ισπανικής Αμερικής», εξηγεί ο ιστορικός της αρχιτεκτονικής Εδουάρδο Μασγιορένς. «Το Μπουένος Άιρες δεν είχε τη σημασία, τον πλούτο ή τα μνημεία της Πόλης του Μεξικού ή της Λίμα. Μετά την Ανεξαρτησία (1818), η Αργεντινή οικοδομείται με βάση τα ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης και βλέπει προς τη Γαλλία». Μια σειρά εμφυλίων καθυστερεί, έως το 1860, την οργάνωση κράτους και την κατοχύρωση του Μπουένος Αιρες ως ομοσπονδιακής πρωτεύουσας. «Η πόλη που βλέπουμε αποτελεί καρπό της Μπελ Επόκ και του νέου εθνικού αφηγήματος, που θέλει την Αργεντινή προέκταση της Ευρώπης στην άκρη της Νότιας Αμερικής», τονίζει ο Μασγιορένς.
«Οι ελίτ βιάζονται να απαλείψουν τα ελάχιστα ισπανικά μνημεία-αντιλαμβάνονται τη γραφικότητα ως καθυστέρηση». Ελάχιστα ίχνη της αποικιακής πόλης γλίτωσαν: τμήμα του Cabildo, που στέγαζε το δημοτικό συμβούλιο, στην κεντρική Plaza de Mayo και κάποιες εκκλησίες. «Η πρωτεύουσα ανοικοδομείται εξαρχής και στα τέλη του 19ου αιώνα είναι ένα μεγάλο εργοτάξιο», συμπληρώνει. «Είναι η εποχή που το Παρίσι, πλήρως αναμορφωμένο από τον βαρώνο Οσμάν, συμβολίζει τη νεωτερικότητα και το μέλλον και γίνεται αντικείμενο παγκόσμιου θαυμασμού», παρατηρεί η κοινωνιολόγος και δοκιμιογράφος Μπεατρίς Σάρλο.
«Οι ελίτ ονειρεύονται ένα Παρίσι στον Ρίο ντε λα Πλάτα». Οι δεντροφυτεμένες λεωφόροι γύρω από το Κογκρέσο και την Plaza de Mayo είναι γεμάτες κτίρια «παρισινού» στιλ, με ψηλά παράθυρα, στενά μπαλκόνια, ανάγλυφα, καμπυλωτές μολυβένιες στέγες και σοφίτες-φινιστρίνια. Ιστορικά καφέ, όπως το Τορτόνι, σφετερίστηκαν το όνομα αντίστοιχων παρισινών. Το «λάθος» έγκειται στο ύφος των οικοδομών, υπερβολικό για τον παρισινό κανόνα.
ΠΛΟΥΤΟΣ, ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ, ΜΕΓΑΛΟΜΑΝΙΑ
Την ανοικοδόμηση καθιστά δυνατή η πρωτοφανής ευμάρεια: Με μικρό πληθυσμό και απέραντες εκτάσεις, η Αργεντινή κυριαρχεί στις παγκόσμιες εξαγωγές βοοειδών, δερμάτων και σιτηρών. Συγκαταλέγεται την περίοδο 1880-1929 στις δέκα χώρες με το μεγαλύτερο ΑΕΠ, ενώ αποτελεί πρότυπο κοινοβουλευτικής δημοκρατίας για τα δεδομένα της Λατινικής Αμερικής. Στην ουσία όμως, τις τύχες της διαφεντεύει μια ολιγαρχία γαιοκτημόνων. Ο πακτωλός προσελκύει εκατομμύρια ανθρώπους. Οι Αρχές επιχορηγούν τη μετανάστευση Βορειοευρωπαίων: Τους θεωρούν πιο εργατικούς, ενώ ελπίζουν πως οι επιμειξίες μαζί τους θα «εξευρωπαΐσουν» την εμφάνιση του έθνους.
Τελικά, την Αργεντινή κατακλύζουν Ιταλοί, Ισπανοί, Συρο-Λιβανέζοι χριστιανοί και Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης. Την αυγή του 20ου αιώνα είναι μια χώρα μεταναστών. «Καταγόμαστε από τα πλοία», αρέσκονται να λένε οι Αργεντινοί, υπερήφανοι για τις ευρωπαϊκές τους ρίζες-κι ας έχει το 35ο/ο του πληθυσμού χαρακτηριστικά ιθαγενούς, λιγότερο ή περισσότερο έντονα. Στο κέντρο, την εποχή της ξέφρενης ανάπτυξης μαρτυρούν μέγαρα σε ρυθμό beaux arts ή νεογοτθικό, κινηματογράφοι και ουρανοξύστες αρ ντεκό, αλλά και το τεράστιο, ιταλοπρεπές Teatro Cοlon (1908).
«Το Παρίσι δεν αποτέλεσε ποτέ το μοναδικό πρότυπο των ελίτ», τονίζει η Σάρλο. «Το Κογκρέσο, για παράδειγμα, αντιγράφει το αμερικανικό Καπιτώλιο». Την παρισινή ομοιομορφία προσόψεων αντικαθιστά η συνύπαρξη, δίπλα δίπλα, κτιρίων στα πιο διαφορετικά στιλ. Σε κάποια, όπως στο Palacio Barolo (1923), είναι τέτοια η εκζήτηση, που θυμίζουν ταινία επιστημονικής φαντασίας. Η διεθνής κρίση του 1929 φέρνει πτώση στις εξαγωγές και δίνει τέλος στην παλιά Αργεντινή. Το πραξικόπημα του 1930 εγκαινιάζει μια εποχή βίαιων στρατιωτικών επεμβάσεων, η οποία θα κλείσει μόλις το 1983.
Πολιτική αστάθεια και οικονομική αρρυθμία κάνουν την Αργεντινή μια «συνηθισμένη» λατινοαμερικανική χώρα. H μεγαλομανία του Μπουένος Άιρες, όμως, συνεχίζεται. Τη δεκαετία του 1930 κατεδαφίζεται μέρος του κέντρου για να διανοιχθεί η 9 de Julio, η φαρδύτερη λεωφόρος του κόσμου. Στο μέσο της διαδρομής της ορθώνεται το 1938, στην πεντακοσιοστή επέτειο από την ίδρυση του Μπουένος Άιρες, ο τεράστιος οβελίσκος, σύμβολο της πόλης.
ΣΥΝΕΧΕΙΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ
Το νότιο τμήμα της 9 de Julio χωρίζει δύο γειτονιές με πολύ διαφορετικό χρώμα. Ανατολικά, ανάμεσα στη λεωφόρο και, στον κόλπο, το San Telmo είναι η γραφικότερη περιοχή της πόλης, με πλακόστρωτους δρόμους γεμάτους διώροφα και τριώροφα σπίτια. Κάποια, ελάχιστα, είναι της αποικιοκρατίας, μακρόστενες οικοδομές γύρω από εσωτερική αυλή. Τα περισσότερα κτίστηκαν μετά τα μέσα του 19ου αιώνα στο ίδιο αποικιακό στιλ Η γειτονιά, που γλίτωσε την ανοικοδόμηση της Μπελ Επόκ, είναι η μόνη που θυμίζει το αποικιακό παρελθόν.
Το 1871 ξεσπά επιδημία κίτρινου πυρετού και οι εύποροι εγκαταλείπουν το πυκνοκατοικημένο San Telmo για το προάστιο, τότε, της Recoleta. Δεν επιστρέφουν, αλά νοικιάζουν τις ευρύχωρες κατοικίες τους σε Ευρωπαίους μετανάστες. Τις διαιρούν σε πολλά μικρά δωμάτια, σαν κελιά, καθένα από τα οποία στεγάζει και από μία οικογένεια. Αυτά τα conventillos («μικρά μοναστήρια») γίνονται η αρχέτυπη εργατική κατοικία και το San Telmo, γειτονιά τώρα φτωχών μεταναστών, γεμίζει οίνους ανοχής. Σε τέτοιο περιβάλλον γεννιέται στα τέλη του 19ου αιώνα το τάνγκο, ταυτισμένο αρχικά με την εργατική τάξη και τα καταγώγια. Γρήγορα κατακτά και τους συντηρητικούς Αργεντίνους αστούς, ενώ στον Μεσοπόλεμο το τάνγκο θα ξετρελάνει την Ευρώπη.
Σήμερα το San Telmo, χάρη στη νοσταλγική ατμόσφαιρα και στα όμορφα στέκια του, προσελκύει νεαρούς επαγγελματίες και φοιτητές. Τα καθαριστήρια ανήκουν σε Κινέζους, τα μανάβικα και τα μπακάλικα σε Περουβιανούς: Οι μετανάστες δεν έρχονται πια απ' την Ευρώπη, αλλά κατοικούν στα ίδια conventillos και σε φθηνές πανσιόν. Η γειτονιά, αγαπημένη των ξένων επισκεπτών, είναι γεμάτη parillas (ψησταριές), παγωτατζίδικα, καφέ, gay-friendly μπαρ, βιβλιοπωλεία και αντικερί. Χρειάζομαι τουλάχιστον πέντε λεπτά για να διασχίσω τις δεκαέξι λωρίδες της 9 de Julio. Τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, οι κατάνθιστες πικροδάφνες και τζακαράντες την κάνουν μια έκρηξη από χρώματα και μυρωδιές.
Απέναντι από το San Telmo, η Monserrat υπήρξε, μέχρι το 1980, γειτονιά της μεσαίας τάξης. Τα πολλά ισπανικά εστιατόρια και τα κτίρια στον καταλανικό ρυθμό modernisme θυμίζουν τη μαζική εγκατάσταση Ισπανών, ιδίως μετά τον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-39). Στην Calle Libertad, τα περισσότερα κοσμηματοπωλεία ανήκουν σε Αρμενίους, εξ ου και ο δρόμος-το εμπορικό κέντρο της αρμενικής κοινότητας-είναι γεμάτος αρμενικά ονόματα και σημαίες. Η Monserrat μοιάζει ταλαιπωρημένη, αποτέλεσμα της οικονομικής δυσπραγίας που μαστίζει, δεκαετίες τώρα, την Αργεντινή.
Οι «παρισινές» πολυκατοικίες, τα αρ νουβό και αρ ντεκό μέγαρα με λέσχες και συλλόγους, τα πολυτελή εσωτερικά των παλιών εστιατορίων, όλα σκιαγραφούν ένα καλύτερο παρελθόν. «Τα κτίρια φαίνονται μεγαλόπρεπα, μέσα όμως τα έχουν κατακερματίσει σε μικρά διαμερίσματα, σαν conventillos», λέει ο Μασγιορένς. Στη γειτονιά ζουν πολλοί μετανάστες από άλλες λατινοαμερικανικές χώρες, αλλά και φοιτητές-oι τελευταίοι εκκίνησαν την ανάπλασή της.
RECOLETA ΚΑΙ PALERMO
Κάποιες γειτονιές χτυπήθηκαν πολύ λιγότερο από την κρίση. Η Recoleta ήταν ανέκαθεν, και παραμένει, προπύργιο των αστών. Οι λεωφόροι της είναι γεμάτες μπουτίκ, βιβλιοπωλεία, καφέ και επιβλητικές πολυκατοικίες της Μπελ Επόκ και του Μεσοπολέμου. Το νεκροταφείο, δίπλα στο οποίο αναπτύχθηκε η γειτονιά, είναι το «Libro d'Oro» των Portefios αστών και των νεόπλουτων που θέλουν να τους μιμηθούν. Τα κτίρια της Recoleta αποτυπώνουν τις αλλαγές στον τρόπο ζωής της αστικής τάξης: πολλά beaux arts μέγαρα της Μπελ Επόκ, κατοικίες μεγαλογαιοκτημόνων, έδωσαν τη θέση τους σε πανύψηλες πολυκατοικίες.
Τους χώρους υποδοχής τους επιτηρούν πάντα θυρωροί, που αναγγέλλουν τον επισκέπτη, ενώ διατηρείται ο κανόνας των δύο ασανσέρ, ενός για τους ενοίκους και τους επισκέπτες τους και χωριστού για το «προσωπικό». Η πυκνοκτισμένη γειτονιά δεν είναι από τις ωραιότερες του Μπουένος Άιρες, είναι όμως πόλος έλξης, γεμάτη μπουτίκ, καφέ, εστιατόρια, μουσεία και βιβλιοπωλεία. Για τους παλιούς αστούς, το να μείνουν μακριά από τα γνωστά τους στέκια τούς είναι αδιανόητο. «Πολλοί της γενιάς μου έφυγαν για τα προάστια.
Στη θέση τους ήρθαν νεόπλουτοι, λέει η Χουλίτα Ντανούσο, που αυτοπροσδιορίζεται ως «πρώην χίπισσα» και «νεόπτωχη». Γόνος μιας από τις οικογένειες της παλιάς ολιγαρχίας, δεύτερη ξαδέλφη τον Τσε Γκεβάρα, μεγάλωσε σε ένα μέγαρο που κατεδαφίστηκε για να γίνει πολυκατοικίες. Σήμερα ζει σε ένα διαμέρισμα πενήντα τετραγωνικών, ενώ ο μοναχογιός της μένει σε μια έπαυλη με πισίνα, στα προάστια. «Εκείνος πληρώνει την ασφάλεια ζωής και το νοίκι μου. Το διαμέρισμα είναι μικρό και ακριβό, αλλά πού να πηγαίνω στα γεράματα;».
Περιοχή αχανής, το Palermo έγινε πόλος έλξης των χίπστερ και των ξένων παροίκων, χάρη στο πλήθος εστιατορίων, βιβλιοπωλείων, μπουτίκ και κέντρων διασκέδασης. Το ιστορικό τον κέντρο (Palermo Viejο- Palermo Soho) έχει τον αέρα προαστίου και είναι, μαζί με το SanTelmo, o ωραιότερος βραδινός περίπατος του Μπουένος Άιρες: δεντροφυτεμένοι δρόμοι, πολλές μικρές πλατείες, χαμηλή δόμηση και συνεχές πήγαινε-έλα. Ταυτισμένο με τη διασκέδαση, το Palermo έχει και εθνογραφικό ενδιαφέρον.
Οι Συρο-Λιβανέζοι, που εγκαταστάθηκαν εδώ στις αρχές του 20ού αιώνα, σημάδεψαν την περιοχή με τις εκκλησίες και τα εστιατόριά τους, ενώ η CalleArmenia φιλοξενεί τους αρμενικούς θεσμούς, εκκλησία, σχολεία, εφημερίδα. Η γειτονική συνοικία Chacarita, μέχρι πρόσφατα υποβαθμισμένη, εξελίσσεται σε κέντρο της καλλιτεχνικής κίνησης. Κάθε γειτονιά του Μπουένος Άιρες έχει διαφορετικό αέρα, ενώ γίνονται παντού, συνεχώς, ενδιαφέροντα πράγματα. Δεν θα μπορούσα να ζήσω μόνιμα τόσο μακριά από τη Μεσόγειο, το δικό μου «κέντρο τον κόσμου». Κάθε φορά, όμως, φεύγω με την ευχή να επιστρέψω σύντομα ελπίζω για πολλές φορές ακόμη.
Κείμενο
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΣΣΑΒΕΤΑΣ
