Στην ανατολική πλευρά, ανάμεσα στην περιοχή Βέντζια και τη Δεσκάτη, βρίσκονται τρία από τα σημαντικότερα μοναστήρια του Νομού Γρεβενών: η Μονή Ζάβορδας (ή του Οσίου Νικάνορος), η Μονή Κοίμησης Θεοτόκου Το(υ)ρνικίου και ς Ευαγγελίστρια Βουνάσας. Από τις τρεις, μόνο η πρώτη λειτουργεί ύστερα από μακρά περίοδο σιωπής, ενώ οι άλλες δύο είναι ερειπωμένες. Η ιστορία της Moνής Ζάβορδας αρχίζει τον 15ο αι., όταν ο 'Οσιος Νικάνωρ εγκαθίσταται σε ασκηταριό-όπου είχε ασκητέψει τον 12ο αι. ο Καλλίστρατος-από όπου προσπαθεί με τα κηρύγματά του να ανακόψει τη διάδοση του ισλαμισμού.
Στην κορυφή του λόφου πάνω από το ασκηταριό που βρίσκεται σε απόκρημνη ορθοπλαγιά κοντά στις όχθες του Αλιάκμονα, ο Όσιοs ίδρυσε τη Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου που έμεινε γνωστή ως Μονή Ζάβορδας, δανειζόμενη το όνομα του μικρού αγροτικού συνοικισμού που υπήρχε τότε στην περιοχή. Αργότερα μετονομάστηκε, προς τιμήν του, Μονή Οσίου Νικάνορος. Το μοναστήρι δεν άργησε να αποκτήσει δύναμη. Σταδιακά αύξησε την περιουσία του και άρχισε να διαχειρίζεται γεωργικές καλλιέργειες παράγοντας σιτάρι και κρασί.
Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα και περιέχει αγιογραφίες του σπουδαίου ζωγράφου Φράγκου Κατελάνου. Πιθανότατα ανεγέρθηκε το 1534. Είναι ναός αθωνικού τύπου και στη νότια πλευρά του βρίσκεται ο τάφοs του κτήτορά του. Στη μονή ζει ο μοναχός Τιμόθεος και οι χώροι της, όπωs και το καθολικό, ανακαινίζονται. Περίπου 10 χλμ. από τη Μονή Ζάβορδας και αρκετά κοντά στο χωριό Παναγιά, στιs όχθες του Αλιάκμονα, βρίσκεται η Μονή της Παναγίας Τορνικίου. H μονή υπαγόταν σε εκείνη της Ζάβορδας και σήμερα σώζονται εξαιρετικά δείγματα αγιογραφιών.
Η Μονή Τορνικίου αποτελεί, παράλληλα, και εξαίρετο δείγμα ναοδομίας. Το καθολικό τηs είναι διώροφο και θεωρείται ιδιαίτερα σπάνιο. O επάνω όροφος περιλαμβάνει αγιογραφίες Καστοριανών ζωγράφων, οι οποίεs χρονολογούνται στα 1481-82. Το ισόγειο ιστορήθηκε αργότερα από έναν Γιαννιώτη ζωγράφο, στη δεκαετία του 1720. Η τρίτη μονή στην ευρύτερη περιοχή προσεγγίζεται από χωματόδρομο που ξεκινά από τον κεντρικό δρόμο που ενώνει τη Δεσκάτη με την Παλιουριά. Στην κορυφή του βουνού, συχνά χαμένη μέσα στη χαμηλή νέφωση, αγναντεύει το οροπέδιο της Δεσκάτης η Ιερά Μονή Ευαγγελιστρίας Βουνάσας (ή Μπουνάσιας).
Μια διαδρομή περίπου 4 χλμ.-δεν συνιστάται τους χειμερινούς μήνες ή υπό δυνατή βροχή με συμβατικά αυτοκίνητα-καταλήγει στην πόρτα της ερειπωμένης μονής, από την οποία σώζεται η βόρεια πτέρυγα με τα κελιά και σε πολύ καλή κατάσταση το καθολικό. Σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, το μοναστήρι υπήρχε στις αρχές του 17ου αι., αλλά το καθολικό χτίστηκε αρχές του 19ου. O τρούλος του ναού είναι βαμμένος εξωτερικά με έντονα χρώματα, ενώ στις όψεις του υπάρχουν ενδιαφέροντα λιθανάγλυφα.
Αν βρεθείτε στη δυτική, πιο τουριστική, πλευρά του νομού και φτάσετε μέχρι το χωριό Σπήλαιο, τότε θα δείτε ακόμη μία θαυμάσια μονή, της Κοίμησης της Θεοτόκου ή Μονή Σπηλαίου. Στο καθολικό της, που σώζεται μέχρι σήμερα και ιδρύθηκε το 1633, ξεχωρίζει το τέμπλο που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα τηs ξυλογλυπτικής του 17ου αι. αλλά και εξαιρετικές αγιογραφίες.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Αν επισκεφθείτε τη Μονή Τορνικίου, θα διαπιστώσετε ότι από το εσωτερικό της έχουν αφαιρεθεί οι τοιχογραφίες, Το υδροηλεκτρικό έργο Ιλαρίωνα θα επιφέρει μεγάλες μεταβολές στην περιοχή, επηρεάζοντας και τη μονή.
Κάθε Ιανουάριο καταφτάνουν στη Μονή Ζάβορδαs από τα χωριά Αιανή και Κρόκοs Κοζάνης καβαλάρηδες για να μεταφέρουν τα λείψανα ταυ Οσίου Νικάνορος στα χωριά τους, Αφού γίνει η λειτουργία, επιστρέφουν τα λείψανα στο μοναστήρι. H μονή είναι ανοιχτή καθημερινά 09.00-13.00 και 16.00-20.00.
