Το νησί των περίπου 450 κατοίκων με την τεράστια ιστορία, γενέτειρα του Κωνσταντίνου Κανάρη, του Δημήτρη Παπανικολή και του Ιωάννη Βαρβάκη, μας προσκαλεί να σταματήσουμε τον χρόνο και να αφεθούμε στην ηρεμία και τη σαγήνη του. Στο λιμάνι, η τοπική κοκκινόλευκη σημαία, με έναν σταυρό και μια άγκυρα με ένα φίδι τυλιγμένο ολόγυρά της, καλωσορίζουν τον επισκέπτη θυμίζοντάς του ότι η ιστορία του τόπου είναι συνυφασμένη με την ιστορία της αδάμαστης ψυχής. Νότια, ορθώνεται μεγαλοπρεπώς η δοξασμένη Μαύρη Ράχη και γύρω από το λιμάνι απλώνεται αμφιθεατρικά ο μοναδικός οικισμός του νησιού.
Περπατώντας στα σοκάκια αντιλαμβάνεται κανείς τη μοναδικότητα του νησιού και των κατοίκων του. Οι φιλόξενοι Ψαριανοί, απόγονοι του Κανάρη, του Νικοδήμου, του Βαρβάκη και άλλων ένδοξων προσωπικοτήτων, κάνουν τους ταξιδιώτες να αισθάνονται οικεία. Νιώθουν περήφανοι για την ιστορία τους και μιλούν με συγκίνηση για τους αγώνες των προγόνων τους και τα δεινά που πέρασε το νησί τους. Κέντρο της Χώρας είναι η πλατεία με το Ηρώον του Ολοκαυτώματος, ένα μνημείο όπου είναι χαραγμένα ονόματα από θύματα του Ολοκαυτώματος, ενώ παραδίπλα στέκει και η προτομή του Κωνσταντίνου Κανάρη. Εδώ πραγματοποιούνται κάθε καλοκαίρι, στα τέλη Ιουνίου, λαμπρές εκδηλώσεις στη Μνήμη του Ολοκαυτώματος.
Τα ηρωικά Ψαρά το 1821: Το νησί πριν την Ελληνική Επανάσταση αποτελούσε την τρίτη ναυτική δύναμη του Αγώνα, μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες, αλλά και τη γενέτειρα σπουδαίων πυρπολητών, που προκαλούσαν σοβαρές ζημιές στον τουρκικό στόλο. Έτσι, προκειμένου να πληγούν οι Ψαριανοί, στις 19 Ιουνίου του 1824, ο οθωμανικός στόλος καταπλέει στο νησί και μετά από προσπάθειες, το καταλαμβάνει, σφαγιάζοντας τους κατοίκους και κατακαίοντας τα πάντα. Μόνη εστία αντίστασης παρέμενε το φρούριο στη Μαύρη Ράχη, όπου βρισκόταν η πυριτιδαποθήκη. Εκεί, οι γενναίοι Ψαριανοί πολεμιστές έδωσαν μάχη μέχρις εσχάτων και σε μια κίνηση ανυπέρβλητου ηρωισμού, ο Αντώνιος Βρατσάνος, γιος του δημογέροντα του νησιού, έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη για να μην πέσουν, τόσο αυτοί, όσο και τα γυναικόπαιδα, στα χέρια των εισβολέων.
Από τους 30.000 κατοίκους του νησιού, οι 18.000 θανατώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, ενώ διασώθηκαν μόλις 16 πλοία των Ψαριανών, καθώς και 7 πυρπολικά με τον Κανάρη. Όσοι γλίτωσαν, εγκαταστάθηκαν στη Μονεμβασιά και μετά την απελευθέρωση στην Αρχαία Ερέτρια, που πήρε την ονομασία Νέα Ψαρά. Τα Ψαρά ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα στις 21 Οκτωβρίου του 1912, όταν ελευθερώθηκαν από το Αντιτορπιλικό Ιέραξ υπό τον πλοίαρχο Αντώνη Βρατσάνο, κατά σύμπτωση απόγονο του Αντώνη Βρατσάνου που είχε ανατινάξει το φρούριο 88 χρόνια νωρίτερα. Η ολοκληρωτική καταστροφή των Ψαρών συγκλόνισε τους πάντες, όμως η ηρωική θυσία των πολεμιστών και των αμάχων του νησιού έχει διαχρονική σημασία ως ένα απαράμιλλο μάθημα ελευθερίας.
Μνημεία ιστορίας και δόξας: Όλο τον οικισμό της Χώρας κοσμούν διάσπαρτες προτομές ηρώων του παρελθόντος: του Ψαριανού Εθνικού Ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη και του πυρπολητή Δημήτρη Παπανικολή στο λιμάνι, του Κωνσταντίνου Νικόδημου στον περίβολο του ναού του Αγίου Νικολάου, η προτομή του ναυάρχου Νικολάου Αποστόλη και η προτομή του Κανάρη, στη θέση όπου βρισκόταν η οικία του. Στο ύψωμα δυτικά του οικισμού δεσπόζει ο Ναός του Αγίου Νικολάου. Χτίστηκε το 1793 και εκεί προσευχήθηκε ο Κανάρης πριν ξεκινήσει για την ανατίναξη της Τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο. Περιστοιχίζεται από 51 παράθυρα και 7 πόρτες και διαθέτει μαρμάρινες πλάκες με απεικονίσεις δικέφαλων αετών.
Κατά την καταστροφή των Ψαρών λεηλατήθηκαν τα ιερά κειμήλια και τα σκεύη που φυλάσσονταν στο ναό και το μόνο που σώζεται έως σήμερα είναι το ιερό ευαγγέλιο. Ο ναός ανακαινίστηκε το 1863, όταν οι Ψαριανοί άρχισαν να επιστρέφουν στο νησί τους. Ακριβώς δίπλα από τον ναό βρίσκεται το ιστορικό κτίριο, όπου στεγαζόταν η Βουλή των Ψαρών. Ο δεύτερος ναός που εντυπωσιάζει είναι ο Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, που χτίστηκε πριν από το 1770. Ο νάρθηκας και το κελί του χρησιμοποιηθήκαν και ως μαθητικές αίθουσες. Ο ναός μέχρι και σήμερα παραμένει ο Καθεδρικός του νησιού. Ιστορικό κτίριο του οικισμού είναι και το Κονάκι, το Ναυτικό Επιμελητήριο που ίδρυσε το 1810 ο ναύαρχος Αποστόλης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Τούρκικης κατοχής οι Τούρκοι το αξιοποίησαν ως Διοικητήριο (Κονάκι) και μετά την απελευθέρωση των Ψαρών, το 1912, φιλοξένησε το πρώτο Δημοτικό Σχολείο.
Σήμερα είναι ιδιοκτησία του Δήμου και γίνονται ενέργειες να αναπαλαιωθεί για να στεγαστεί σε αυτό το Μουσείο των Ψαρών. Εκτός του οικισμού, κοντά στη βόρεια ακτογραμμή του νησιού, 10χλμ. από τη Χώρα, βρίσκεται το εμβληματικό αγιορείτικης αρχιτεκτονικής Μοναστήρι της Παναγίας, που υπολογίζεται ότι χτίστηκε το 1780. Καταστράφηκε και αυτό το 1824 και επαναλειτούργησε πολλά χρόνια μετά. Στη μονή φυλάσσονται παλαιές εικόνες, σπάνια χειρόγραφα και ιερατικά βιβλία, ενώ εξωτερικά βρίσκεται το παλαιότερο της Μονής, παρεκκλήσι της Αγίας Τριάδος. Σημαντικότερο κειμήλιο ήταν η εικόνα της Παναγίας των Ψαριανών, έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, η οποία κατά την καταστροφή μεταφέρθηκε από τους μοναχούς στη Σύρο, όπου φυλάσσεται μέχρι και σήμερα στον εκεί ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Μνημείο του Αγώνα στέκει και στην παραλία Φτελιό, στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, δεύτερος τόπος μάχης τις ημέρες της καταστροφής. Τα Ψαρά, ωστόσο, κατοικήθηκαν από τη Μυκηναϊκή περίοδο. Απομεινάρια αυτών των παλαιότερων χρόνων είναι οι μυκηναϊκοί τάφοι στον κόλπο Αρχοντίκι. Παράλληλα, η προεπαναστατική ναυτική αίγλη του νησιού αποτυπώνεται σήμερα στα αρχοντικά των καπεταναίων του 18ου αιώνα στην περιοχή του Κάβου και στα Σπιτάλια, παλιό λοιμοκαθαρτήριο, όπου παρέμεναν ένα διάστημα οι Ψαριανοί γυρνώντας από τα ταξίδια τους, πριν επιστρέψουν στις οικογένειές τους.
Μνημείο Μαύρης Ράχης ή Παλαιόκαστρο: Μάρτυρας της αυτοθυσίας των Ψαριανών το 1824, στέκει ο ιερός βράχος της Μαύρης Ράχης, αιώνιο σύμβολο της αδάμαστης ελληνικής ψυχής. Περπατώντας την θα συναντήσει κανείς τμήματα από τα σωζόμενα τείχη, ενώ δίπλα στα εκκλησάκια του Αγίου Ιωάννη και της Αγίας Άννας βρισκόταν η πυριτιδαποθήκη. Ένα λιτό μνημείο προς τιμήν των πεσόντων του Ολοκαυτώματος θα θυμίζει πάντα την ηρωική θυσία τους. Μια θυσία για την οποία έγραψε ο Σολωμός το περίφημο επίγραμμά του, ύμνησε σε ωδή του ο Κάλβος και εντύπωσε στον πίνακα «Η Δόξα των Ψαρών» ο Γύζης.
Εκδηλώσεις μνήμης: Ιδιαίτερες είναι και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις της καλοκαιρινής περιόδου στα Ψαρά, συνυφασμένες με την ιστορία τους. Κάτοικοι και επισκέπτες συμμετέχουν ενεργά στην αναβίωση εθίμων του τόπου και διασκεδάζουν μέσα από μουσικές, θεατρικές και χορευτικές δράσεις, που διοργανώνουν οι πολιτιστικοί σύλλογοι των Ψαρών. Κορωνίδα των καλοκαιρινών εκδηλώσεων είναι οι εκδηλώσεις μνήμης και τιμής του Ολοκαυτώματος, που διοργανώνονται κάθε χρόνο, τέλος Ιουνίου, από τον Δήμο Ηρωικής Νήσου Ψαρών.
Τα ηρωικά Ψαρά είναι ένας παράδεισος για όσους αποζητούν να νιώσουν την ιστορία του τόπου μας, απολαμβάνοντας τη φυσική ομορφιά. Αποτελούν ιδανική επιλογή για ηρεμία και χαλάρωση, αλλά και για εναλλακτικές δραστηριότητες όπως πεζοπορία, ποδηλασία, ψάρεμα και περιήγηση με σκάφος σε γειτονικά μη κατοικήσιμα νησάκια. Ταυτόχρονα, μαγεύουν με την πεντανόστιμη τοπική κουζίνα που στηρίζεται στα αγνά προϊόντα του νησιού, όπως το θυμαρίσιο μέλι, τα τυριά, το ντόπιο αγριοκάτσικο, τις υπέροχες αστακομακαρονάδες, τα φρέσκα ψάρια, το «άσπρο» γλυκό και το μοναδικό λιαστό ψαριανό κρασί, το αγαπημένο των μπουρλοτιέρηδων του ’21.
