Για να μπορέσω να κινηθώ, μαρκάρω το «Εν κύκλω», το μαγαζί της Αρετής που πουλάει «αμυγδαλωτά, χυλοπίτες με σαφράν και ναξιώτικο λικέρ κίτρο», και το καφέ-μπαρ «Υδροχόος», με τα τραπεζάκια και το ξύλινο εσωτερικό. Καμία σχέση με την πολύπλοκη πολεοδομία και τη μικρογλυπτική της Χώρας δεν έχει η τραχιά και αγροτική Ανω Μεριά-ο οικισμός με τα «λεμονόσπιτα» (προστάτευαν τις λεμονιές, μοναδική πηγή βιταμινών για τους κατοίκους) και τις «θεμωνιές» (αυτόνομες αγροκτηνοτροφικές κατοικίες). Σε μια πρώην θεμωνιά είναι χτισμένο και το Λαογραφικό Μουσείο, που με τη σειρά του προστατεύει από τη φθορά έναν υλικό κόσμο που σβήνει, όπως ένα γραμμόφωνο, μια παλιομοδίτικη μωρουδιακή κούνια κι ένα κρεβάτι με ουρανό από τούλι.
Επί ώρες μπαινοβγαίνουν στα δωμάτια 16χρονοι από «το Βέλγιο, την Εσθονία, τη Δανία, τη Λετονία, την Τουρκία», που έχουν έρθει στο νησί «με ένα πρόγραμμα ανταλλαγής μαθητών», όπως μου εξηγεί η καθηγήτριά τους, δίνοντας μια νότα δροσιάς σε αυτό το μικρό μουσείο κυκλαδίτικης εθνογραφίας. Λίγο βορειότερα, στο ύψος του Ταξιάρχη, η κόκκινη υπογράμμιση του χάρτη γίνεται διάφανη, «στο Φάρο της Ασπρόπουντας δεν κατεβαίνει αμάξι, θα πάτε απ’ το μονοπάτι», μας λένε οι Ανωμερίτες. Τέσσερις στο σύνολο, δύο αγόρια, δύο κορίτσια, κατηφορίζουμε προς τον Κάβο του Μιχέλου, για να δούμε έναν παλιό φάρο της δεκαετίας του ’20.
Αρκετές φορές χάνουμε το μονοπάτι, πατάμε μέσα στις ξερολιθιές που μας γρατζουνάνε τις γάμπες, όμως ύστερα από μία ώρα περπάτημα φτάνουμε σε έναν εντυπωσιακό λευκό φάρο με σιδερένιες λεπτομέρειες, που στέκεται στην κατωφέρεια της πλαγιάς και συνοδεύει το ηλιοβασίλεμα με το ρυθμικό φωτεινό του μουρμούρισμα. Μένουμε για λίγο αμίλητοι, λαχανιασμένοι, ικανοποιημένοι από την απερίγραπτη θέα-αλλά κυρίως από το γεγονός ότι «τα καταφέραμε» να φέρουμε εις πέρας αυτήν τη μικρή πρόκληση που εμφανίστηκε στο διάβα μας καλοκαιριάτικα! Κάπως έτσι είναι η Φολέγανδρος στις αρχές της σεζόν. Και όχι μόνο. Αν τη γυρίσει κανείς, θα δει το ναό της Παναγίας, «μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, αψίδες, τόξα και τρεις θόλους», και μέσα μια παλιά εικόνα που κάποτε είχε κλαπεί από τον Καπουδάν Τζάνουμ Χότζα, ο οποίος «αφαίρεσε το ασημένιο της «πουκάμισο» και χρησιμοποίησε το ξύλο της για να κόβει τον καπνό του».
Θα δει το πανέμορφο αρχοντικό του Λύδη και το εγκαταλελειμμένο «Ελαιοτριβείον «Η Δικαιοσύνη». Θα δει γεράνια, κάκτους και σαύρες στη βεράντα του resort «Ανεμόμυλος», απλωμένες πετσέτες στην παραλία της Αγκάλης, θαμώνες με χορευτική διάθεση στο BaRaki της Χώρας, καραφάκια γεμάτα τσίπουρο στο καφενείο της Λότζιας και τον σκοτεινό μεταμεσονύχτιο ουρανό που μοιάζει με μαύρο τρυπημένο σεντόνι. Είναι περίεργο, κάποτε η Φολέγανδρος ήταν ένα άγονο κυκλαδονήσι, τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων, ξεχασμένη και από τον Θεό, και μέσα σε μόλις δύο δεκαετίες μετατράπηκε σε δημοφιλή ταξιδιωτικό προορισμό. Η ομορφιά της είναι εγγενής, αδιαπραγμάτευτη, όμως ο ρυθμός με τον οποίο χτίζονται τα ξενοδοχεία κατατρώγοντας το τοπίο τρομάζει.
Θα ήταν κρίμα, σε δέκα-δεκαπέντε χρόνια, ένα τόσο ιδιαίτερο νησί να έχει μουντζουρώσει το όμορφο πρόσωπό του. Υπερβάλλω; Μπορεί. Αν περνούσε πάντως από το δικό μου χέρι, θα αξιοποιούσα περισσότερο την «προίκα» μου, τις θεμωνιές μου-όπως έχουν κάνει κάποιοι επιχειρηματίες μετατρέποντάς τες σε (πολυτελή) καταλύματα, θέτοντας τις βάσεις για μια ανάπτυξη που θα έχει αντοχή στο χρόνο, όπως άντεξαν μέχρι σήμερα αυτά τα αγροτόσπιτα του 19ου αιώνα. Στο λιμάνι του Καραβοστάση, λίγο πριν αποχαιρετήσουμε τον τόπο με την πιο εύγευστη πορτοκαλόπιτα, που όμως περισσότερο με εντυπωσίασε για τα λεμονόσπιτα του-σύμφωνα με τους ντόπιους, τέτοια κτίσματα απαντούν μόνο στη Φολέγανδρο και τη Σικελία-, ένας νεόκοπος ξενοδόχος με προτρέπει να «γράψω κάτι καλό». Να γράψω, λοιπόν, ότι η Φολέγανδρος είναι γλυκιά, δροσερή. Λίγο να την περπατήσεις, λίγο να τη γυρίσεις, εξαφανίζει απ’ το δέρμα σου την αφυδάτωση της Αθήνας και μπαίνει στην καρδιά σου χωρίς πολλή σκέψη.
Βραχογραφήματα από άργιλο στη Χρυσοσπηλιά: Στη Χρυσοσπηλιά δεν καταφέραμε να πάμε. Ο χώρος είναι δύσβατος και μόνο όταν το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες και δώσει άδεια ο δήμος, μπορεί κανείς να μπει μέσα. Το σπήλαιο, στη βορειοανατολική πλευρά της Φολεγάνδρου, «διακρίνεται για τον πλούσιο λιθωματικό του διάκοσμο. Ξεχωριστό και σπάνιο εύρημα συνιστούν τα βραχογραφήματα που εντοπίστηκαν στα τοιχώματα-κύρια ονόματα που οι αρχαίοι επισκέπτες ανέγραψαν με αργιλικό υλικό. Συχνά αναφέρεται και το όνομα των συντρόφων τους, καθώς και επίθετο δηλωτικό του τόπου καταγωγής τους, όπως Κρης, Σερίφιος, Ηλείος, Νάξιος. Πρόκειται για ονόματα «εφήβων καλών» που έπαιρναν μέρος σε μια μυητική τελετή. Τα λιγοστά μέχρι τώρα ανασκαφικά ευρήματα (λυχνάρια με ερωτική σκηνή, φαλλός κ.λπ.) συνεπικουρούν στον λατρευτικό-μυητικό χαρακτήρα του σπηλαίου», αναφέρει η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας για ένα φυσικό μνημείο που, όπως παραδέχονται όλοι οι κάτοικοι με τους οποίους μιλήσαμε, είναι από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του νησιού. | Μετακίνηση: Με λεωφορείο, ταξί, καΐκια, ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα και μοτοσικλέτες.
Διαμονή: Η Φολέγανδρος έχει μεγάλη ποικιλία ξενοδοχείων και, παρότι ορισμένα είναι ελαφρώς τσιμπημένα, θα βρείτε καλά δωμάτια σε προσιτές τιμές. | Ενδεικτικά καταλύματα είναι τα «Themonies Resort and Spa», | «Vrahos Boutique Hotel», | «Fata Morgana», | «Καλλίστη», | «Ανεμούσα», | «Kamares», και το ενεργειακώς αυτόνομο συγκρότημα «Notos», που τροφοδοτείται από εναλλακτικές πηγές ενέργειας.
Φαγητό-Ποτό: Δοκιμάστε ελιές, ρεβίθια φούρνου, κάππαρη στιφάδο, σουρωτό (τυρί), καλασούνα (τυρόπιτα), καραβόλους (σαλιγκάρια γιαχνί), ματσάτα (χειροποίητα ζυμαρικά που σερβίρονται με κόκορα, κουνέλι, κοτόπουλο ή σουτζουκάκια), μέλι, παστέλια, καρπουζένια (γλυκιά πίτα με καρπούζι, μέλι, σουσάμι), μελόπιτα, γαλατόπιτα, πορτοκαλόπιτα, αμυγδαλωτά. | Για γεύμα ή δείπνο, υπάρχουν πολλές επιλογές, όπως τα «άραξε», «Σπιτικό», «Σικ», «Ζέφυρος Άνεμος», «Πούντα», «Καλύμνιος». | Η Χώρα της Φολεγάνδρου έχει επίσης πολύ ιδιαίτερα καφέ και μπαράκια: καθίστε στο παραδοσιακό καφενείο Λότζια, στον μικροσκοπικό «Υδροχόο», στο «Beez», στο «BaRaki» και στην «Αστάρτη».
Παραλίες: Βουτήξτε στον Καραβοστάση και στην κοντινή Βάρδια (πρόσβαση από σκαλοπάτια), στις μικρές παραλίες Λατινάκι, Βιτσέντζου και Πουντάκι, στο Κάτεργο (με καραβάκι), στην Αγκάλη και στις διπλανές Φηρά (μονοπάτι) και Γαλίφο (μονοπάτι), στον Aγιο Νικόλαο (καραβάκι και μονοπάτι), στο Λιβαδάκι (καραβάκι), στο Αμπέλι, στον Aγιο Γεώργιο (10 λεπτά χωματόδρομος) και, όταν δεν έχει βοριάδες, στο Σερφιώτικο (μονοπάτι) και στα Βορεινά (μονοπάτι).
Μονοπάτια: Χώρα-Σταυρός-Χριστός-Φηρά-Αγκάλη (45’), Aνω Μεριά-Αγ. Ιωάννης ο Ελεήμονας-Μάρμαρο-Aγιος Νικόλαος-Αγκάλη (1 ώρα), Aνω Μεριά-Aγιος Ανδρέας-Aγιος Γεώργιος-Λυγαριά-Ζωοδόχος Πηγή (1 ώρα και 15’), Aνω Μεριά (Ταξιάρχης)-Aγιος Παντελεήμονας-Αμπέλι (30’), Aνω Μεριά (Ταξιάρχης)-Λιβαδάκι-Φάρος Ασπρόπουντας- Μύλοι Aνω Μεριάς (2 ώρες και 10’).
Καταδύσεις: Snorkeling (περιήγηση στην επιφάνεια της θάλασσας με μάσκα, αναπνευστήρα, στολή και πέδιλα), ελεύθερη κατάδυση, αυτόνομη κατάδυση και πρώτες βοήθειες.
Βιβλία και διαδίκτυο: Το βιβλίο «Ιστορίες. Φολέγανδρος, η ελάχιστη κλίμακα» (εκδ. Media dell’ Arte) είναι μια συρραφή από αναμνήσεις κατοίκων και αρχειακό υλικό, ενώ το λεύκωμα «Φολέγανδρος» (Eκδοση Κοινότητας Φολεγάνδρου), ένα φωτογραφικό οδοιπορικό του νησιού.
