Μέχρι που, την 21η Ιουνίου του 1824, η είδηση της ολοκληρωτικής καταστροφής των Ψαρών έκανε ολόκληρη την Ευρώπη να στρέψει συγκλονισμένη το βλέμμα σε αυτήν τη μικροσκοπική, Αιγαιοπελαγίτικη, βραχώδη κουκίδα. Μπορεί σήμερα στα Ψαρά να βασιλεύουν η ηρεμία και η γαλήνη, όμως το μικροσκοπικό νησί κουβαλά τεράστια ιστορία στην μπαρουτοκαπνισμένη, ολόμαυρη ράχη του. Αρχαιολογικά ευρήματα σε ολόκληρο το νησί μαρτυρούν αδιάλειπτη ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα από την Τελική Νεολιθική περίοδο, την Μυκηναϊκή και την Ομηρική εποχή, καθώς και τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Καθότι από πάντοτε άγονα και στρατηγικά ασήμαντα σε γενικές γραμμές, τα Ψαρά έμειναν κατά καιρούς και εντελώς ακατοίκητα, όπως για παράδειγμα αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Σύντομα, όμως, εποικήθηκαν και πάλι από Ευβοείς, Θεσσαλείς και Χιώτες που αναζητούσαν ένα ήρεμο μέρος όπου θα μπορούσαν να βρουν καταφύγιο από τον τούρκικο ζυγό και να ζήσουν με μεγαλύτερη ελευθερία. Σταδιακά ο πληθυσμός άρχισε να αυξάνεται, οι κάτοικοι ασχολήθηκαν κυρίως με την αλιεία και το θαλάσσιο εμπόριο για να βιοποριστούν και τελικά απέκτησαν έναν αξιοσημείωτο θαλάσσιο στόλο. Έτσι, το νησί έφτασε να αποτελεί-μαζί με την Ύδρα και τις Σπέτσες-μεγάλη ναυτική δύναμη, η οποία συνδέθηκε άμεσα με τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Αυτός ήταν και ο λόγος που ουσιαστικά οδήγησε στην ολοκληρωτική καταστροφή των Ψαρών από τους Τούρκους το 1824. Τα Ψαρά έμειναν στην κατοχή της Τουρκίας μέχρι το 1912, οπότε και ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα. Σήμερα το νησί διατηρεί την ανθρώπινη κλίμακά του, γι’ αυτό και αποτελεί ιδανική επιλογή για ήρεμες διακοπές απόλυτης χαλάρωσης ακόμα και κατά την έντονα τουριστική σεζόν.
Εξερευνώντας τον μοναδικό οικισμό του νησιού: Φτάνοντας στα Ψαρά σε υποδέχεται ο μοναδικός οικισμός του νησιού, χτισμένος αμφιθεατρικά γύρω από το γραφικό λιμάνι του νησιού. Λίγα αρχοντικά-σπίτια καπεταναίων σε παρακμή-στέκουν ακόμα στην είσοδο του λιμανιού, ενώ ο οικισμός αποτελείται κυρίως από παραδοσιακά, πετρόχτιστα, χαμηλά σπίτια με κεραμοσκεπές. Αυτός ο αυθεντικός νησιώτικος οικισμός με τα στενά πλακόστρωτα σοκάκια είναι χτισμένος στο μυχό του του ομώνυμου όρμου, πάνω σε μια μικρή χερσόνησο στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού. Το μικρό γραφικό λιμάνι των Ψαρών είναι προστατευμένο από τους δυνατούς ανέμους της περιοχής και προσφέρει ένα ασφαλές καταφύγιο για σκάφη και ψαροκάικα που ταξιδεύουν στο βόρειο Αιγαίο.
Χτισμένος το 1793, ο επιβλητικός ναός του Αγίου Νικολάου στέκει στο ψηλότερο σημείο του οικισμού, ακριβώς απέναντι από την πλέον διάσημη Μαύρη Ράχη. Σύμφωνα με την παράδοση, η εκκλησία κατασκευάστηκε με μάρμαρα που μετέφεραν στα Ψαρά κάτοικοι της Χίου από τη Μάλτα, τη Μασσαλία και άλλα νησιά του Αιγαίου. Η ανοικοδόμηση ενός τέτοιου ναού αφιερωμένου στον προστάτη των ναυτικών σηματοδοτεί την στροφή των Ψαριανών προς τη θάλασσα, ενώ οι εντυπωσιακές διαστάσεις και τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία του μαρτυρούν το ένδοξο παρελθόν του νησιού.
Την χρονιά που ολοκληρώθηκε η ανοικοδόμηση του ναού γεννήθηκε κι ο Κωνσταντίνος Κανάρης σε ένα σπίτι στις παρυφές του υψώματος που φιλοξενεί τον Άγιο Νικόλαο. Το σπίτι αυτό σήμερα δεν υπάρχει, όμως στο σημείο αυτό έχει τοποθετηθεί η προτομή του μεγάλου Ψαριανού αγωνιστή. Ο ναός, φυσικά, δεν γλύτωσε από την καταστροφή των Ψαρών, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε. Το 1863 όμως, αφού οι Ψαριανοί άρχισαν να επιστρέφουν στον τόπο τους, ανακαινίσθηκε. Σήμερα, αξίζει να ανεβεί κανείς τα 60 σκαλοπάτια που οδηγούν σε αυτόν τον εκπληκτικό ναό προκειμένου να θαυμάσει το εξίσου εντυπωσιακό εσωτερικό του ναού με το μαρμάρινο τέμπλο, αλλά και να απολαύσει εκπληκτική θέα προς το νησί και τη θάλασσα από τον πολύ περιποιημένο περίβολο του ναού.
Στη νότια πλευρά του γραφικού λιμανιού των Ψαρών ξεκινά ένα όμορφο πλακόστρωτο μονοπάτι που οδηγεί στον λόφο της Μαύρης Ράχης, τον οποίο οι ντόπιοι αποκαλούν και Παλαιόκαστρο μιας κι εδώ βρισκόταν το τελευταίο οχυρό του νησιού που καταστράφηκε και αυτό το 1824. Σήμερα με δυσκολία διακρίνει κανείς κάποια ελάχιστα απομεινάρια από τις ντάπιες και τα οχυρωματικά του τείχη. Συνεχίζοντας προς την κορυφή της Μαύρης Ράχης, ένας μοναδικός, ολόλευκος, σιδεροσκέπαστος μύλος ατενίζει το σχεδόν μόνιμα αφρισμένο πέλαγος. Στην κορυφή της Μαύρης Ράχης στέκουν το πετρόχτιστο εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και της Αγίας Άννας Παλαιοκάστρου, που απολαμβάνει απρόσκοπτη πανοραμική θέα προς όλο το νησί, και ένα ολόλευκο λιτό μνημείο «εις μνήμην των αθανάτων του ολοκαυτώματος της Μαύρης Ράχης».
Άλλα αξιοθέατα: Παρά την μικρή του έκταση και την ολοκληρωτική καταστροφή που υπέστη στο παρελθόν, το νησί έχει αρκετά σε αριθμό και ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα αξιοθέατα. Λίγο πιο έξω από τον οικισμό των Ψαρών, βρίσκονται τα Σπιτάλια, ένα ιστορικό κτίριο του 18ου αιώνα δίπλα στη θάλασσα. Την εποχή της ναυτικής άνθισης των Ψαρών, το ιδιαίτερο αυτό κτίριο λειτούργησε ως λοιμοκαθαρτήριο για τους Ψαριανούς ναυτικούς που γύριζαν από μακρινά ταξίδια. Οι ναυτικοί έμεναν εκεί προληπτικά μέχρι να περάσουν οι απαιτούμενες ημέρες πιθανής εκδήλωσης μίας μολυσματικής ασθένειας που μπορεί να είχαν κολλήσει στα μακρινά τους ταξίδια. Η λέξη Σπιτάλια είναι ελληνική παραφθορά της αγγλικής λέξης hospital. Σήμερα το κτίριο έχει ανακαινισθεί και διαμορφωθεί σε εστιατόριο.
Αξίζει σίγουρα μια επίσκεψη το θρυλικό μοναστήρι της Κοίμησης της Θεοτόκου, κάποτε μετόχι του Αγίου Όρους. Χτισμένο το 1780 στην πίσω πλευρά του Προφήτη Ηλία (534 μ.), το μοναστήρι φέρει όλα τα χαρακτηριστικά των αγιορείτικων μοναστηριών. Πρόκειται για ένα επιβλητικό τετράγωνο συγκρότημα διώροφων κελιών με το βλέμμα στραμμένο προς τη Λέσβο που προσέφερε εποπτεία των ακτών του νησιού στο βορά. Όταν το 1824 οι Τούρκοι επιτέθηκαν στο νησί, η μονή λεηλατήθηκε και υπέστη μεγάλες ζημιές. Η φιλοτεχνημένη από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου που φιλοξενούνταν στον ναό σώθηκε χάρη στη μεταφορά της στη Σύρο.
Το μοναστήρι ανασυγκροτήθηκε κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ενώ εδώ φυλάσσονται μέχρι και σήμερα σπάνια εκκλησιαστικά βιβλία τυπωμένα στη Μόσχα και τη Βενετία και χειρόγραφα. Στις νοτιοδυτικές ακτές του νησιού, στην περιοχή Αρχοντίκι, στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ανακαλύφθηκε αξιόλογος οργανωμένος Μυκηναϊκός οικισμός, μέρος του οποίου σήμερα βρίσκεται μέσα στη θάλασσα, και μια νεκρόπολη με 163 τάφους, ανάμεσά τους κι ένας θολωτός-σπάνιο παράδειγμα του είδους στην περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου. Η εν λόγω περιοχή παρουσιάζει σημάδια κατοίκησης από την νεολιθική έως την πρωτογεωμετρική περίοδο, ενώ ο οικισμός φαίνεται να ερημώθηκε από σεισμό. Ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται μέχρι την ακροθαλασσιά και είναι επισκέψιμος έναντι πολύ μικρού αντιτίμου.
Παραλίες: Το νησί είναι γεμάτο υπέροχες παραλίες, παρθένες, ήσυχες, κάποιες με άμμο και κάποιες με βοτσαλάκι, όλες όμως με υπέροχα κρυστάλλινα νερά. Συνολικά τα Ψαρά αριθμούν γύρω στις 40 παραλίες. Οι πιο γνωστές βρίσκονται στις δυτικές ακτές του νησιού, ενώ οι ακτές στην ανατολική πλευρά είναι πιο άγριες. Ακόμα και μέσα στον όρμο των Ψαρών υπάρχουν υπέροχες παραλίες που μάλιστα συνδέονται με τον οικισμό με ένα πέτρινο μονοπάτι, όπως είναι το Κατσούνι με την φαρδιά αμμουδιά και τα πεντακάθαρα, ρηχά νερά που βρίσκεται ανάμεσα στο λιμάνι και το παλιό λοιμοκαθαρτήριο.
Λίγο πιο πέρα, η παραλία της Αγίας Κυριακής είναι ιδανική για όσους αναζητούν ηρεμία. Η παραλία έχει άμμο και ψιλό βοτσαλάκι και λιγοστές ψάθινες ομπρέλες. Σκιά προσφέρουν και τα ανάγλυφα σκούρα βράχια που την περιβάλουν. Ακολουθεί η ολόχρυση αμμουδιά της Μεγάλης Άμμου με ρηχά, πεντακάθαρα νερά, ήπιους μαύρους βράχους που δημιουργούν επιμέρους κολπάκια και μερικά φουντωτά αρμυρίκια για σκιά. Η παραλία Λαζαρέτα έχει υπέροχη παχιά άμμο, διάσπαρτα αρμυρίκια και εκπληκτική θέα στη Μαύρη Ράχη. Η παραλία Λήμνος είναι η μεγαλύτερη του νησιού, έχει άμμο και βότσαλο και καταγάλανα νερά, είναι πολύ εύκολα προσβάσιμη και γι’ αυτό το λόγο ιδιαίτερα αγαπητή. Η νοτιότερη παραλία των Ψαρών, το Φανάρι, είναι προσβάσιμη από ένα βατό χωματόδρομο που μπορεί να απαιτεί να καταβάλετε έναν κόπο παραπάνω, όμως θα σας αποζημιώσει σίγουρα. Το πανέμορφο τοπίο συνθέτουν υπέροχα διάφανα νερά, ψιλό βοτσαλάκι και εντυπωσιακά μαύρα βράχια.
Στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, η παραλία Φτελιό, παρόλο που είναι πανέμορφη και εύκολα προσβάσιμη, είναι συχνά άδεια. Στρωμένη με παχιά άμμο και ψιλό βοτσαλάκι, προσφέρει υπέροχη θέα στις ακτές των Αντίψαρων. Λίγο νοτιότερα, στο όρμο του Αγίου Νικολάου, βρίσκονται οι παραλίες Αρχοντίκι- με τον αρχαιολογικό χώρο-και Λάκκα, μία από τις ομορφότερες των Ψαρών. Δυστυχώς, συχνά στην Λάκκα σηκώνει έντονο κύμα, καθώς είναι ανοιχτή στους βοριάδες. Λίγο ακόμα νοτιότερα και σε απόσταση αναπνοής από τον οικισμό, ο Κάτω Γιαλός έχει πεντακάθαρα νερά, άφθονη φυσική σκιά από αρμυρίκια και θέα στη Μαύρη Ράχη. Τέλος, επιβάλλεται να αφιερώσει κανείς μια ολόκληρη μέρα σε μια εκδρομή στα Αντίψαρα και την μαγευτική παραλία της Ψιλής Άμμου, η οποία συγκαταλέγεται στις ομορφότερες της Ελλάδας.
Γαστρονομία: Πολύ συχνά, τα πιο άγονα, τα πιο φτωχά μέρη εκπλήσσουν με την γαστρονομία και τις γεύσεις τους. Τέτοιος τόπος είναι και τα Ψαρά με το ξερικό τους κλίμα. Το νησί είναι διάσπαρτο με φρύγανα και πόες με κυρίαρχο το θυμάρι. Αυτό το χαρακτηριστικό δημιουργεί τις ιδανικές συνθήκες και ευνοεί την μελισσοκομεία στην οποία τα Ψαρά έχουν μακρά παράδοση. Πολύχρωμα μελίσσια στολίζουν τις άγονες ράχες του νησιού και παράγουν ξακουστό για την ποιότητα και την γεύση του θυμαρίσιο μέλι. Η θάλασσα δίνει άφθονο φρέσκο ψάρι και αστακούς που οι Ψαριανοί μαγειρεύουν με κάθε πιθανό τρόπο. Αξίζει να δοκιμάσετε αστακό ψητό στα κάρβουνα και αστακό τηγανιτό με σκορδαλιά.
Στο νησί βόσκουν ελεύθερα εκατοντάδες κατσίκια. Από το γάλα τους οι ντόπιοι φτιάχνουν νόστιμα τυράκια, όπως είναι το τουλουμοτύρι, τα οποία πρωταγωνιστούν σε λαχταριστές συνταγές όπως το ανεβατό μπουρέκι και η ψαριανή στριφτή τυρόπιτα. Επιπλέον, αξίζει να δοκιμάσετε το πεντανόστιμο ντόπιο κατσικάκι γεμιστό στο φούρνο-πλέον εμβληματικό πιάτο του νησιού. Άλλο διάσημο πιάτο της ντόπιας κουζίνας είναι τα κουφωτά-χειροποίητα ζυμαρικά-που σερβίρονται με φρέσκια καλοκαιρινή σάλτσα ντομάτας. Η καλύτερη συνοδεία για τα λιτά και υπέροχα αυτά πιάτα είναι το μοναδικό λιαστό ψαριανό κρασί.
Το νησί δεν έχει πολλά εστιατόρια και ταβέρνες. Έχει λίγα και καλά. Γι’ αυτό και οπουδήποτε κι αν επιλέξετε καθίσετε για φαγητό, το σίγουρο είναι πως οι φιλόξενοι Ψαριανοί θα σας περιποιηθούν και θα θελήσουν να σας μυήσουν στις αυθεντικές γεύσεις του νησιού τους. Ενδεικτικά, όμως, προτείνονται το εστιατόριο Aldebaran στο λιμάνι, το Ηλιοβασίλεμα στον Κάτω Γιαλό και τα Σπιτάλια.
