Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα Μεστά. Ένα χωριό χτισμένο στην νοτιοδυτική πλευρά της Χίου μεστωμένο στην πέτρα και σε μια αλλόκοτη, περιπλεκτική, μα και γοητευτική διαρρύθμιση. Το ιστορικό χωριό της Χίου ανάγει την ίδρυση του κάπου στις αρχές του 12ου αιώνα μ.Χ. κατά την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και μετά από ένα σύντομο, αλλά καθοριστικό, πέρασμα των Γενοβέζων, το νησί κατέληξε κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Πάρα την ταραχώδη αυτή ιστορία, το χωριό οφείλει την αρχιτεκτονική του διαρρύθμιση στους Γενοβέζους, οι οποίοι καταλαβαίνοντας τους κινδύνους που αντιμετώπιζε το νησί από τις επιδρομές των πειρατών που έψαχναν μανιωδώς τις αποθήκες μαστίχας, οργάνωσαν ένα σύνθετο δίκτυο από σοκάκια, μυστικές σκεπαστές στοές και θολωτές διαδρομές, ώστε το χωριό να μοιάζει απροσπέλαστο και δυσνόητο σε κάποιον ξένο που θα επιχειρούσε να μπει σε αυτό. Σήμερα, ωστόσο, είναι ένα δείγμα μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής με έντονες ιταλικές επιρροές που γοητεύει τους ντόπιους και κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον ξένων τουριστών στον τόπο.
Μέσα, όμως, σ’ αυτήν την εικόνα που θυμίζει πετρόκτιστα χωριά της κεντρικής Ιταλίας, το ανατολίτικο στοιχείο πού είναι; Μα φυσικά, σε μια ακόμα πανάρχαια μεσογειακή τέχνη και αυτή δεν είναι άλλη από την αγγειοπλαστική. Με αρχιτεκτονική που θυμίζει πάλι αυτό το κράμα Ανατολής και Δύσης με μια πολύχρωμη πήλινη πινελιά, τα Αρμόλια-πολλοί υποστηρίζουν ότι ακόμη και το όνομα Αρμόλια σημαίνει πηλός-έχουν συνδέσει το όνομά τους με μια τέχνη που σ’ αυτόν τον τόπο περνά από γενιά σε γενιά εδώ και μερικούς δεκάδες αιώνες. Στα μικρά εργαστήρια στα Αρμόλια, θα βρείτε κάθε είδος και αντικείμενο πήλινης αισθητικής.
Από ένα κλασικό και απαράλλαχτο στον χρόνο κανάτι μέχρι πήλινους κύκνους και σκύλους, κρεμαστούς ήλιους και φεγγάρια, ο πηλός εδώ έχει την τιμητική του και σίγουρα θα την έχει για πολύ καιρό ακόμη, όσο η ανθρώπινη έμπνευση και ανάγκη θα συνεχίζει να τον χρειάζεται. Μα μεσαιωνικά χωριά χωρίς πύργους γίνονται; Προφανώς και δεν γίνονται. Άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο πως γύρω από αυτά τα μεσαιωνικά χωριά της Χίου υπάρχουν διάσπαρτοι έρημοι πύργοι, ξωκλήσια και εκκλησίες και αρχαιολογικά κατάλοιπα παλαιών πόλεων που κάποτε έσφυζαν από ζωή.
Μιλώντας, όμως, για πύργους, ένα άλλο χωριό μίγμα Ανατολής-Δύσης είναι το Πυργί. Αν και το πέρασμα του χρόνου και της προόδου είναι πιο έντονο εδώ, η αισθητική των σπιτιών έχει κάτι ιδιαίτερα απροσδιόριστο. Τα περισσότερα σπίτια του χωριού είναι άσπρα διακοσμημένα με επαναλαμβανόμενα μικρά σκουρόχρωμα μοτίβα θαρρείς και έχουν ξεπηδήσει από σουρεαλιστικό πίνακα ζωγραφικής. Μοναδική χρωματική νότα τα άνθη στις γλάστρες, άντε και μερικές συστάδες με τα περίφημα λιαστά ντοματάκια της Χίου.
Η αρχιτεκτονική τεχνοτροπία γνωστή στην τοπική διάλεκτο ως ξυστή, γεμίζει ασφυκτικά-ο εφιάλτης ενός ψυχαναγκαστικού-κάθε τοίχο και κάθε λευκή επιφάνεια με μαύρα επαναλαμβανόμενα μοτίβα αφήνοντας μια νότα ενός απροσδιόριστου μοντερνισμού στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Η σπάνια λαογραφία αυτού του τόπου, μοναδική ακόμα και μέσα στο ίδιο το νησί, συμπληρώνει το ζωντανό αυτό μωσαϊκό παράδοσης και μοντερνισμού καλώντας τον κάθε ταξιδιώτη να περιηγηθεί σε αυτήν την διαφορετική γωνία του Αιγαίου.
