Στέκεται επιβλητική, υποβλητικά όμορφη, σύμβολο της Άρτας ακόμα και σήμερα, δίνοντας με την παρουσία τnς φωνή στη σιωπή των αιώνων και αποδεικνύοντας τον πλούτο και την ακμή των Δεσποτών της Ηπείρου. Η Παρηγορήτισσα, κάπου ανάμεσα στην αίγλη του Δεσποτάτου της Ηπείρου και τους λαϊκούς μύθους, άρχισε να χτίζεται το 1260 από τον Μιχαήλ B' Άγγελο Κομνηνό-Δούκα και τη σύζυγό του Βασίλισσα Θεοδώρα χωρίς να είναι γνωστό αν κατόρθωσαν ή όχι να αποπερατώσουν τον πρώτο ναό.
Από την κτητορική επιγραφή όμως στο υπέρθυρο τηs Βασιλικής Πύλης αποδεικνύεται ότι ο ναός, αφιερωμένος στα Εισόδεια της Θεοτόκου, πήρε τη σημερινή του μορφή στο τέλος του 13ου αιώνα, από τον γιο του Μιχαήλ και τnς Θεοδώρας, Νικηφόρο A' Άγγελο Κομνηνό-Δούκα και τη γυναίκα του Άννα Παλαιολογίνα-Κατακουζηνού. Ο Κωνσταντίνος Γιαννέλος στο βιβλίο του «Τα Βυζαντινά Μνημεία της Άρτας» δίνει στην Παρηγορήτισσα τον τίτλο του πιο ξεχωριστού δείγματος βυζαντινής ναοδομίας σε όλο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο, λόγω τηs πρωτοτυπίας του σχεδίου της, των αρχιτεκτονικών της καινοτομιών και της πλούσιας κεραμοπλαστικής της διακόσμησης.
Οι εξωτερικές διαστάσεις του ναού είναι πραγματικά εντυπωσιακές: 22,10 μ. για τη δυτική πλευρά, 20,27 μ. στα πλάγια, ύψος 20,28 μ. χωρίς να υπολογίζεται ο κεντρικός τρούλος ο οποίος δίνει στο μνημείο άλλα 3,5 μ. Στο εσωτερικό υπάρχει ο νάρθηκας, o κυρίως ναός και τα δύο παρεκκλήσια εκατέρωθεν του ναού, των Ταξιαρχών στα αριστερά και του Αγίου Ιωάννη δεξιά. Πάνω από τα παρεκκλήσια και τον νάρθηκα, ο γυναικωνίτης δίνει στον ναό έναν επιπλέον όροφο. Ο διάκοσμος εξωτερικά περιλαμβάνει πλήθος κεραμοπλαστικών στοιχείων. Εσωτερικά, αν και έχει χάσει πολλά από την αίγλη του παρελθόνrος, ξεχωρίζει για τις ανάγλυφες συνθέσεις στα τόξα των καμαρών στα οποία οι δυτικές επιδράσεις είναι εμφανείς.
Πιθανόν να πρόκειται για έργα Ιταλών καλλιτεχνών τους οποίους κάλεσε στην Άρτα ο Νικηφόρος Α'. Σημαντικά είναι επίσης τα ψηφιδωτά του κοσμούν τον τρούλο και τα σφαιρικά τρίγωνα και χρονολογούνται στον 13ο αι. Το τέμπλο του ναού κοσμείται από τρεις φορητές εικόνες του 18ου αιώνα με πιο σημαντική από όλες αυτή της Παρηγορήτισσας στην οποία αποδίδονται και θαύματα. Αυτός όμως που κλέβει τις εντυπώσεις, κυρίως για την αρχιτεκτονική σοφία με την οποία κατασκευάστηκε, είναι ο τρούλος του ναού. Για τη στήριξή του χρησιμοποιήθηκαν δύο όροφοι από κίονες προερχόμενοι από κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας και της Νικόπολης. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης καμάρες για να στηρίξουν τον τρούλο και για να δοθεί ένα πυραμιδοειδές σχήμα που θα επιτρέπει την είσοδο του φωτός και θα δίνει την αίσθηση της ανάτασης και της ευρυχωρίας.
Ο ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΛΦΑΣ
Στην εκδίκηση, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, οφείλει το όνομά του ο ναός της Παρηγορήτισσας.'Οπως λέγεται, το χτίσιμο τον καθολικού είχε αναλάβει ένας περιζήτητος μάστορας της εποχής, ο οποίος είχε εκπονήσει και τα σχέδια. Ενώ όμως η κατασκευή του ναού βρισκόταν στη μέση, καλούν τον μάστορα να κτίσει μια άλλη εκκλησία. Έτσι αφήνει στη θέση του τον βοηθό τον (κάλφα), ο οποίος αναλαμβάνει την πρωτοβουλία και τροποποιεί τα αρχικά σχέδια. Έρχεται η στιγμή όμως που ο πρωτομάστορας επιστρέφει.
Είναι η εποχή που ο ναός κοντεύει να τελειώσει και αυτό που αντικρύζει όχι μόνο δεν έχει καμία σχέση με αυτό που είχε φανταστεί, αλλά είναι πολύ ανώτερο. Ζήλεια και θυμός λέγεται ότι κυρίεψαν τον πρωτομάστορα, ο οποίος για να εκδικηθεί τον κάλφα τού ζητά να ανέβουν στη στέγη προκειμένου να του επισημάνει ένα σοβαρότατο λάθος. Οι δύο άνδρες ανεβαίνουν και τη στιγμή που ο βοηθός σκύβει για να δει το λάθος του ο πρωτομάστορας τον σπρώχνει από τη στέγη.
Στην προσπάθειά του να κρατηθεί, ο κάλφας παρασέρνει στην πτώση και τον ίδιο τον μάστορα. Ο θρύλος θέλει και τους δύο να απολιθώνονται μόλις προσκρούουν στη γη. Είναι οι δύο κοκκινωπές πέτρες που δείχνουν οι ντόπιοι στο πίσω μέρος τον ναού. Ο ίδιος θρύλος μιλάει και για την Παναγία η οποία έρχεται στη γη για να παρηγορήσει τη μάνα του κάλφα δίνοντας έτσι το όνομα «Παρηγορήτισσα» στον ναό Της.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Ο ναός της Παρηγορήτισσας ήταν κλειστός την εποχή της έρευνας για τους επισκέπτες λόγω εργασιών συντήρησης και αναστήλωσης που πραγματοποιεί η 18η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Εργασίες πραγματοποιούνται και στα 16 κελιά που σώζονται στον περίβολο του ναού, καθώs και στην τράπεζα. Πρόκειται για τα βοηθητικά κτίρια που απέμειναν από την παλιά μονή, καθολικό της οποίας ήταν η Παρηγορήτισσα.
Ο ναός τον 16ο αιώνα λειτούργησε ως καθολικό γυναικείας σταυροπηγιακής μονής από την οποία σήμερα διασώζονται 16 κελιά και n Τράπεζα. Αυτά τα κτίσματα, τα οποία βρίσκονται στο πίσω μέρος του ναού, κατά τη διάρκεια της ιστορίας χρησιμοποιήθηκαν για να στεγάσουν σπίτια και καταστήματα. Πολύ σύντομα όμωs, καθώς οι εργασίες αποκατάστασης ολοκληρώνονται, τα ίδια κτίρια πρόκειται να στεγάσουν την ιστορία της Άρτας, αφού στην Τράπεζα θα φιλοξενηθούν ευρήματα της εποχής του Δεσποτάτου, τα οποία βρέθηκαν σε χωράφια της πόλης, καθώς και Βυζαντινά γλυπτά. Στα δε κελιά θα «εγκατασταθεί» συλλογή κεραμικών και νομισμάτων, αντικείμενα δηλαδή από τον καθημερινό βίο των Αρτινών.
