Ιστορίες του ελαιώνα

Ευλογία Θεού, κόπος αλλά και γιορτή στο τέλος μιας καλής σοδειάς. Το λιομάζωμα σε κάθε τόπο έχει τις δικές του συνήθειες, που όλες όμως συνδέονται με την ίδια μαγική κλωστή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Όταν μια θεά κατεβαίνει από τον 'Ολυμπο για να διδάξει στους κοινούς θνητούς την καλλιέργεια ενός δέντρου-συμβόλου της ειρήνης και της νίκης, το δέντρο αυτό ξεχωρίζει αυτόματα από όλα τα υπόλοιπα αποκτώντας μια ένθεη ιδιότητα. Όταν η Αθηνά έφερε στην Αθήνα την ελιά, ήξερε ήδη τον καθοριστικό ρόλο που θα έπαιζε ο καρπός της στην ιστορία, στη διατροφή, στον πολιτισμό, στην τοπογεωγραφία, στο τοπίο αλλά και στην οικονομία της μικρής μας χώρας από τον καιρό του Ολύμπου έως σήμερα. «Είμαι του ήλιου η θυγατέρα η πιο απ' όλες χαϊδευτή», γράφει ο Κωστής Παλαμάς και το λιόδεντρο κλείνει μέσα του τον ήλιο. Έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων, στεφάνωσε ως κότινος τους πρώτους ολυμπιονίκες, με κλαδιά αγριελιάς ήταν στεφανωμένο το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, από αγριελιά και το ρόπαλο του Ηρακλή. 

Με ελαιόλαδο αρωματισμένο με ρόδα αλείφει η Αφροδίτη τον νεκρό 'Εκτορα, με μέλι, λάδι και κρασί γίνονται οι χοές στους ομηρικούς νεκρούς. Στην «Ιλιάδα» ο Αχιλλέας φροντίζει με ελαιόλαδο τη χαίτη των αλόγων του, στην «Οδύσσεια» οι κομψές κυρίες της εποχής δίνουν αστραφτερή λάμψη στους λευκούς χιτώνες τους με ελαιόλαδο και ο Οδυσσέας με τον Διομήδη αλείφονται με ελαιόλαδο μετά το μπάνιο τους. Το ελαιόλαδο και η ελιά είναι εκεί, από πάντα δικά μας, για να καθορίσουν τη μοίρα του λαού μας. Κάθε φορά που γεννιόταν ένα παιδί, η οικογένεια φύτευε μια ελιά. Η ελιά θα μεγάλωνε μαζί με το παιδί, θα επιζούσε περνώντας από γενιά σε γενιά για να θυμίζει τη συνέχεια και την εξέλιξη της-μεσογειακής-ζωής δίνοντάς μας τη δική της ταυτότητα. Με λάδι στεριώνει η βάφτιση, ο Χριστός πέρασε από το 'Ορος των Ελαιών, λάδι καίει στο καντήλι, λάδι έβαζαν στις πληγές. Γιατί αν η Ελλάδα ήταν δέντρο, θα ήταν ελιά.

Η ΕΛΙΑ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ
Στο νησί εκεί όπου σταματά η ελιά, ξεκινά το πεύκο. Κάπου 11 εκατομμύρια λιόδεντρα καθορίζουν το τοπίο της λεσβιακής γης, που διαμορφώθηκε έτσι χάρη σε μια καταστροφή. H φυλλοξήρα που χτύπησε τον περασμένο αιώνα τα αμπέλια ανάγκασε τους κατοίκους να αντικαταστήσουν το σταφύλι με την ελιά. H ΠΟΠ πλέον βαλανολιά (μυτιληνιά ή κολοβή) και η αδραμυτιανή ή αϊβαλιώτικη φυτεύτηκαν σε αναβαθμίδες, τα σέτια, τα ζώα μετέφεραν το νερό που πότισε τις παραβολάδες και ο μυτηλινιός ελαιώνας ευδοκίμησε και στις πιο απότομες πλαγιές χάρη στο κλίμα του νησιού, ανάμεσα σε μαξούλια (εύφορες χρονιές) και κισίρια (χρονιές κακής σοδειάς). 

Το λιομάζωμα ξεκινά το φθινόπωρο και τελειώνει μαζί με την άνοιξη. Τα παλιά χρόνια, αυτούς τους μήνες όλο το νησί μάζευε ελιές-και εκείνοι που είχαν χωράφια και όσοι δεν είχαν αλλα βοηθούσαν τους υπόλοιπους. Προτού αρχίσει το λιομάζεμα, κάθε ιδιοκτήτης έκλεινε συμφωνία με τον ταϊφά του. Συμφωνία προφορική, πλην όμως ιερή. 'Εως το τέλος έμενες εκεί όπου συμφώνησες και δεν μπορούσες να αλλάξεις αφεντικό. Ο ταϊφάς αποτελούνταν από άντρες ραβδιστάδες και γυναίκες μαζώχτρες, μαζί και τα ζώα που μετέφεραν τον καρπό. Μέχρι και είκοσι άτομα είχε κάθε ταϊφάς. 

H ημέρα ξεκινούσε νωρίς το χάραμα και τελείωνε με τη δύση του ήλιού. Την τελευταία ημέρα της συγκομιδής, στηνόταν μεγάλο γλέντι, τα γλυτώματα-το γλίτωμα δηλαδή από μια πολύ κοπιαστική περίοδο. Εκείνη την ημέρα, η δουλειά σταματούσε το μεσημέρι. Αφού μαζευόταν και το τελευταίο δέντρο, οι άντρες πετούσαν τις ντέμπλες (τα ραβδιά με τα οποία τίναζαν τις ελιές) και οι γυναίκες τα καλάθια και, με την ευχή «και τον χρόνου, αφεντικό!», άρχιζε το γλέντι με όργανα και χορούς. Οι οργανοπαίκτες (ζουρνάς και νταούλι) γύριζαν από χωράφι σε χωράφι και, αν το αφεντικά είχε την οικονομική δυνατότητα, τους φώναζε να παίξουν. 

Ακόμα και να μην την είχε, το τραγούδι δεν έλειπε ποτέ αφού οι μαζώχτρες τραγουδούσαν καθώς γέμιζαν τα καλάθια τους με ελιές. Οι γυναίκες του αφεντόσπιτου έφερναν μαγειρεμένο φαγητό ή έστηναν επιτόπου τις φωτιές για το μαγερειό τους. Το ρυζόγαλο ήταν το γλυκό της ημέρας. Με γέλια και τραγούδια, το λιομάζεμα τελείωνε στο δρόμο της επιστροφής μέχρι το χωριό.

Η ΕΛΙΑ ΤΗΣ ΑΜΦΙΣΣΑΣ
Με 3.000 χρόνια στην πλάτη του, ο χαρακτηρισμένος «παραδοσιακός» ελαιώνας που παράγει τη χοντρή ΠΟΠ κονσερβολιά Αμφίσσης, μετα 67.000 στρέμματα και το 1.200.000 λιόδεντρα, είναι ο μεγαλύτερος συνεχόμενος των Βαλκανίων και κομμάτι του περίφημου Δελφικού Τοπίου. H ελιά ήρθε εδώ με τους Πελασγούς και δεν σταμάτησε ποτέ να καλλιεργείται από τη Νεολιθική Εποχή. Ελιά μεγάλη και με γεμάτη σάρκα, ιδανική για επιτραπέζια, γίνεται από παστή μέχρι γλυκό, αλλά δίνει και ένα εξαιρετικά ελαιόλαδο αν ελαιοποιηθεί σωστά. Τα παλιά χρόνια, «ήλιο με ήλιο» γινόταν κι εδώ το μάζεμά της και κρατούσε μέχρι την άνοιξη. H συγκομιδή ήταν θέμα όλης της οικογένειας. 

Γυναίκες λιομαζώχτρες και άντρες τιναχτάδες που σκαρφάλωναν στα δέντρα για να τινάξουν τον καρπό, μια σκληρή εργασία, να «σου βγαίνει το λάδι»-ιδιαίτερα για τις γυναίκες, που περνούσαν μήνες σκυμμένες στη γη και διπλωμένες στα δυο, μέσα στο κρύο και στην υγρασία. Κάθε ελιά και μία σταγόνα λάδι. Οι γυναίκες μάζευαν τον καρπό, τον καθάριζαν από τα φύλλα και γέμιζαν τα σακούλια. Δίπλα στον κόπο, και τα τραγούδια του χωραφιού που απάλυναν τις μέρες. Τυραννία η συγκομιδή, αλλά είχε και τα καλά της, κυρίως για τα νέα κορίτσια που είχαν την ευκαιρία να βγουν από το σπίτι και να συναντήσουν τον «νιο» της ζωής τους. 

Πόσοι γάμοι δεν ξεκίνησαν από το λιοστάσι! Το φαγητό στο λιομάζωμα ήταν λιτό: ψωμί, κρεμμύδι, ελιές, καμιά κονσέρβα, τυρί, βρασμένα όσπρια, παστή σαρδέλα και ρέγκα, ίσως και κανένα φρέσκο ψαράκι που έφερναν οι τρατάρηδες από τα πεδινά. Στο τέλος, το φρέσκο λάδι γιορταζόταν με ένα χαλβά που φτιαχνόταν με αλεύρι για την ευχή «και του χρόνου να γεμίσκουν τα λαδάσκια!» (τα σακιά από δέρμα τράγου με τα οποία μετέφεραν το λάδι).

Η ΕΛΙΑ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ
H ΠΟΠ κονσερβολιά του Πηλίου καλλιεργείται σε ένα δύσκολο, δύσβατο αλλά και πανέμορφο ελαιώνα που καταλαμβάνει όλο το νότιο Πήλιο, με τις αιωνόβιες ελιές του να σβήνουν πάνω στο φλοίσβο της θάλασσας. H ελιά άρχισε να καλλιεργείται εδώ επί Τουρκοκρατίας και προέκυψε από αγριελιές πάνω των τριακοσίων ετών που σταδιακά εμβολιάστηκαν. H βρώσιμη ελιά ανέδειξε την τοπική οικονομία και, μέχρι σήμερα, ο Πηλιορείτης είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον ελαιώνα του. Ακόμα κι εκείνοι που έφυγαν από το χωριό για μια καλύτερη τύχη στην πόλη δηλώνουν την παρουσία τους όταν ξεκινά το μαξούλι, όπως αποκαλείται εδώ το λιομάζωμα. 

Γιατί για τους ντόπιους το μάζεμα της ελιάς είναι ζήτημα τιμής και κανένα σπίτι δεν διανοείται να μην έχει στα κελάρια του το δικό του λάδι και τις ελιές της χρονιάς. Το παραδοσιακό πηλιορείτικο κελάρι στεγάζει την ξύλινη κάδη που αποθηκεύει το λάδι, η οποία πολλές φορές είναι μεγαλύτερη από το ίδιο το σπίτι. Για να ανέβεις στο χείλος της, χρειάζεσαι ανεμόσκαλα. Εκτός από ακμή και πλούτο, το μαξούλι έχει συμβάλει στο τοπίο και στην αρχιτεκτονική του Πηλίου με τα λεγόμενα «καλύβια» που στέγαζαν τα αφεντικά και τους εργάτες άσο διαρκούσε η συγκομιδή. Άλλοτε ταπεινά και άλλοτε μικρογραφίες των μεγάλων αρχοντικών, τα πέτρινα καλύβια ξεχωρίζουν διάσπαρτα σε κάθε ράχη, σε κάθε γωνιά, προσθέτοντας το δικό τους χρώμα στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική. 

Σήμερα που το αυτοκίνητο φτάνει έως τις λαγογαμήστρες, όπως λέγονται εδώ τα δύσβατα, ανηφορικά κτήματα, τα καλύβια έχουν χάσει το ρόλο τους, όμως παλιά κάθε οικογένεια ξεκινούσε από τον Αύγουστο να τα καθαρίζει, να τα στρώνει και να γεμίζει τα κελάρια με τα απαραίτητα για τους απαιτητικούς, κουραστικούς μήνες του λιομαζώματος. Τα ντόπια εργατικά χέρια ποτέ δεν ήταν αρκετά στα μεγάλα μαξούλια, οπότε στο Πήλιο έρχονταν νέοι και νέες από τα χωριά του κάμπου, οι οποίοι πληρώνονταν με το ελαιόλαδο που έλειπε από την πεδινή Θεσσαλία. Τα αφεντικά όφειλαν να προστατεύουν την τιμή των κοριτσιών και να επαγρυπνούν, όμως ο έρωτας, που πάντα βρίσκει το δρόμο του, δημιούργησε γάμους και επιμειξίες που πάντρεψαν το Πήλιο με το Θεσσαλικό Κάμπο. 

Δωρικός και κλειστός χαρακτήρας, ο Πηλιορείτης δεν συνηθίζει να γλεντά με πανηγύρια το τέλος της σοδειάς. Δική του γιορτή, η καψάλα, το καψαλισμένο προζυμένιο βαρύ ψωμί που βουτιέται στο πρώτο λάδι, τη στιγμή που βγαίνει ζεστό από το ελαιοτριβείο, στο οποίο σε πολλά χωριά προσθέτουν μέλι, μαζί με την ευχή «καλοφάγωτο το καινούριο λάδι!». Την τελευταία ημέρα του μαζέματος, ωστόσο, η γυναίκα του αφεντικού τραπέζωνε στο χωράφι όσους δούλεψαν στο μαξούλι. Πιάτο της ημέρας, η σαλάτα με φέτες από φρέσκο πορτοκάλι, κρεμμύδι, ελιές και παστή ρέγκα που ψηνόταν στα κάρβουνα.

Η ΕΛΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Κορωνέικη ή ψιλολιά, χονδρολιά ή θρουμπολιά, τσουνάτη ή μουρατολιά, η ΠΟΠ κρητική ελιά είναι η βασίλισσα του νησιού αφού στο 65% τον εδάφους του καλλιεργούνται περίπου 2.350.000 λιόδεντρα που δίνουν κάθε χρόνο 80.000-120.000 τόνους ελαιόλαδο, δηλαδή το 1/3 της ελληνικής παραγωγής. Ολη η Κρήτη, απ' άκρη σ' άκρη, είναι ένα τεράστιο λιοστάσι, που καλλιεργείται αδιάλειπτα από τη Νεολιθική Εποχή και έχτισε την ακμή του μινωικού πολιτισμού. «Αν δεν σφίξεις την ελιά, δεν βγάζεις λάδι», «Άκουσες λάδι τρέχα, άκουσες στεφάνι φεύγε»... H ελιά μπλέκεται στα γνωμικά και στην καθημερινότητα των Κρητικών. Στην ξώχαρη Κρήτη το λιομάζωμα ξεκινά με τραγούδι και τελειώνει με γλέντι, ενώ κρατά από τον Σεπτέμβριο έως την άνοιξη. 

Με την ντέμπλα (κοντάρι από λυγαριά) σείονται οι ελιές και οι λιομαζώχτρες τις μαζεύουν «από χάμαι» για να τις βάλουν σε καλάθια και μετά σε σακιά. Το λιομάζωμα του «χρυσού της Κρήτης» είναι μια συνέχεια από την αρχαιότητα και, τα παλιά χρόνια, οι ελιές αλέθονταν στις μυλόπετρες που γύριζε το μουλάρι, η ψίχα τους έμπαινε στα μποξάδια ή ντορμπάδια και πιεζόταν για να βγάλει το λάδι. Το φαγητό του χωραφιού λιτό, με πρωταγωνιστή τις ελιές της περασμένης χρονιάς, μαζί με κρίθινο παξιμάδι, αγγουράκι, ντομάτα, τυρί, παστό χοιρινό, λουκάνικο και τσικουδιά. Με το πρώτο λάδι της χρονιάς, οι νοικοκυρές φτιάχνουν τηγανίτες του Αγίου Ανδρέα ρίχνοντας σταυρωτά το λάδι στο τηγάνι με την ευχή «και του χρόνου καλοκατάλυτο!». 

Πρέπει όμως να προσφέρουν και σκουτελικό, δηλαδή να μοιράσουν τηγανίτες στους φτωχούς του χωριού. Οι μαντινάδες και τα ρητά σε σχέση με το λάδι δεν έχουν τελειωμό στο νησί: «Βάλε ελιά για τα παιδιά σου και μηλιά για την κοιλιά σου», «Το κρασί να 'ναι παλιό και το λάδι φετινό», «Ελιές απ' τον παππού σου κι αμπέλι από λόγου σου».

Η ΕΛΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ
Με 15.000.000 δέντρα αφιερωμένα στην ανθεκτική Κορωνέικη ΠΟΠ ποικιλία και παραγωγή περίπου 60.000 τόνους ελαιόλαδο το χρόνο, ο μεσσηνιακός ελαιώνας δικαίως θεωρείται από τους πλουσιότερους της Ελλάδας. 'Ηδη στο μεσαιωνικό «Χρονικόν του Μορέως» αναφέρεται η μάχη μεταξύ Ελλήνων και Φράγκων στον ελαιώνα του Κούντουρα, μεταξύ Καλαμάτας και Μεθώνης, το 1205. Όμως και πριν από τη Φραγκοκρατία ακόμα υπήρχαν συστηματικοί ελαιώνες στην περιοχή, ενώ στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου μπορούμε να δούμε το γιγάντιο πιθάρι στο οποίο φυλούσε το λάδι τον ο βασιλιάς Νέστορας. 

Μπορεί η Μεσσηνία να είναι η πρώτη που έχει δραστηριοποιηθεί στον ελαιοτουρισμό, αλλά κάποτε τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα και το λιομάζωμα μια σκληρή διαδικασία και μια υπόθεση στην οποία συμμετείχε όλη η οικογένεια. Τα χράμια του σπιτιού στρώνονταν κάτω από τις ελιές, η δέμπλα (ραβδί) και το πριόνι ήταν τα μόνα εργαλεία που είχαν στη διάθεσή τους οι παραγωγοί. Οι ελιές μεταφέρονταν στα «λιτρουβιά» με το γαϊδούρι και το κυκλικό πέτρινο λιθάρι έσπαγε τον καρπό που έβγαζε το λάδι. Το λιοκόκι (κουκούτσι) το χρησιμοποιούσαν για τροφή των ζώων και οι φτωχές γυναίκες του χωριού περνούσαν από τα θερισμένα δέντρα να μαζέψουν τις δεύτερες ελιές που δεν διαλέχτηκαν προκειμένου να επιβιώσουν το χειμώνα. Μέχρι να μαζευτούν τα μόδια (μέτρο χωρητικότητας του ελαιολάδου) και να τελειώσει το κτήμα, γέλια, τραγούδια κι αστεία, μαζί με την απαντοχή του φρέσκου λαδιού, ξόρκιζαν τον κόπο.

Η ΕΛΙΑ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ
Στη Ρόδο η ελαιοκαλλιέργεια αποτελεί βιωματική διαδικασία που περνά παραδοσιακά από γενιά σε γενιά. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο νησί έχουν καταγραφεί υπεραιωνόβια δέντρα με την ηλικία κάποιων να εκτιμάται ότι ξεπερνά τα 400, τα 500 έως και τα 800 έτη. Οι περισσότερες καλλιέργειες είναι της κορωνέικης ποικιλίας, που είναι ιδιαίτερα ανθεκτική στην ξηρασία, ενώ υπάρχει και η ντόπια χονδροελιά Αιγαίου. Κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας των Δωδεκανήσων (1912-1943) η ελαιοκαλλιέργεια στη Ρόδο γνώρισε νέα άνθηση, καθώς οι Ιταλοί έποικοι ίδρυσαν τον οικισμό Peveragno (Άνω και Κάτω Καλαμώνας) σε μια μεγάλη έκταση ανεκμετάλλευτης μέχρι τότε γης. 

Από το 1920 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '30 φύτεψαν δέντρα σε όλο το νησί και κυρίως ελιές στα ορεινά, στα Μαριτσά και στον Θεολόγο, και ασχολήθηκαν με την παραγωγή ελαιολάδου. Με την απελευθέρωση και την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, οι ελαιώνες αυτοί πέρασαν με κλήρο στους κατοίκους του νησιού. Στην ιστορία του Θεολόγου άφησε το αποτύπωμά του το ελαιοτριβείο της οικογένειας Κάλλα, που λειτουργούσε ανελλιπώς από το 1950 έως και το 2006. Σήμερα, η νέα γενιά, τα αδέλφια Σταύρος και Γιώργος Κάλλας, συνεχίζουν την οικογενειακή παράδοση, εκμεταλλευόμενοι τους ελαιώνες τους.

ΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ
Το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη, το Μουσείο Ελιάς Κυκλάδων στον Άνω Πιτροφό της Άνδρου, το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, το Μουσείο Ελαιολάδου στον οικισμό Βίστωνα της Κέρκυρας, το Μουσείο Ελιάς και Ελαιολάδου στη Θάσο και το Μουσείο Ελιάς στο Ελαιοχώρι της Καβάλας είναι προορισμοί που αξίζει να επισκεφθούμε αν μας βγάλει ο δρόμος στις περιοχές όπου λειτουργούν. Μια ιδανική ξενάγηση στην ιστορία, στον πολιτισμό, στα ήθη, στα έθιμα αλλά και στην εξέλιξη της καλλιέργειας του πολύτιμου δέντρου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα που θα μας συνδέσει με τις ρίζες μας.

ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ
Η Παγκόσμια Ημέρα Ελιάς γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 26 Νοεμβρίου, όμως σχεδόν δεν υπάρχει χωριό στις ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας που να μη διοργανώνει τη δική του γιορτή, φάρο τιμής στο δέντρο που ταυτίζεται περισσότερο απ' οτιδήποτε με τον πολιτισμό μας. Οι γιορτές της ελιάς σχηματίζουν μια ατέλειωτη λίστα που αλλάζει κάθε χρόνο και δεν έχει συγκεκριμένη περιοδικότητα. Αν σκοπεύουμε να ταξιδέψουμε κάπου, καλά είναι να έχουμε πάρει τις πληροφορίες μας από πριν. 

Οι πιο σημαντικές και με κανονικότητα είναι το Πανελλήνιο Φεστιβάλ Ελαιολάδου και Ελιάς της Καλαμάτας που διεξάγεται συνήθως τον Απρίλιο, η Γιορτή Ελιάς και Λαδιού στη Σελλασία Λακωνίας που διοργανώνεται τον Αύγουστο, η Γιορτή Ελιάς στη Δράκεια Πηλίου, τον Αύγουστο επίσης, τον Οκτώβριο γίνεται η Γιορτή Ελιάς στο Κρανίδι Αργολίδας, τον Νοέμβριο η Γιορτή Ελιάς στους Γόννους Τεμπών και τον Ιούλιο η Γιορτή Ελιάς στην 'Ολυνθο Χαλκιδικής.

Κείμενο
ΕΛΕΝΗ ΨΥΧΟΥΛΗ