Επίσης, σε χειρόγραφο ελληνικό πορτολάνο των αρχών του 16ου αιώνα αναφέρεται ότι απέναντι από το Παλαιόκαστρο της Γοργόνας (το σημερινό Καστέλλι), στη δυτική πλευρά της Καλύμνου, βρίσκεται ένα ψηλό νησί που ονομάζεται Τέλενδος. Στα 1688 ο γεωγράφος Francesco Piazenza που χαρτογραφεί το Αιγαίο μας δίνει την πληροφορία για ύπαρξη πευκοδάσους στην Τέλενδο και δείχνει να υπονοεί ότι το νησί ήταν ακατοίκητο εκείνη την εποχή. Η ιστορική πορεία της Τελένδου είναι αλληλένδετη με εκείνη της Καλύμνου. Από σωστικές ανασκαφές που έγιναν στο νησί συμπεραίνεται ότι ο χώρος που σήμερα είναι χτισμένος ο οικισμός κατοικήθηκε κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο, επεκτάθηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και έφτασε στο απόγειό του τα Παλαιοχριστιανικά χρόνια.
Τα κατάλοιπα θεάτρου είναι το πιο σημαντικό από τα λίγα προχριστιανικά μνημεία. Ανάμεσα στον 5ο και τον 7ο αι. μ.Χ. η Τέλενδος θεωρείται σημαντικό χριστιανικό κέντρο δίπλα στην Κάλυμνο. Σήμερα υπάρχουν ερείπια από πέντε παλαιοχριστιανικές βασιλικές, μέσα και κυρίως στις παρυφές του οικισμού. Το έτος 551 ή 553 σεισμός έπληξε την Κω και την Κάλυμνο, ο οποίος μάλιστα περιγράφεται από τον Αγαθία Σχολαστικό. Ο σεισμός αυτός προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές στις βασιλικές, στα λουτρά και στα κτήρια του οικισμού, καθώς και καταβύθιση πολλών κτηρίων κατά μήκος της ανατολικής παραλίας του νησιού. Ακολούθως μερικά κτίρια και ναοί ανοικοδομήθηκαν.
Στα μέσα του 7ου αιώνα ο οικισμός εγκαταλείφθηκε και οι κάτοικοι μετακινήθηκαν βορειότερα στο νησί και σε υψόμετρο περίπου 300 μ. Έχτισαν τα σπίτια τους με δεξαμενές οι οποίες διατηρούνται μέχρι σήμερα σε καλή κατάσταση, πράγμα που οφείλεται στην εξαιρετική ποιότητα του υδραυλικού κονιάματος με το οποίο έχουν επιχρισθεί εσωτερικά. Ο οικισμός οχυρώθηκε με τείχος προς την πλευρά της θάλασσας και κατασκευάστηκαν δύο πύλες, από τις οποίες η δυτική διέθετε πύργο για προστασία καθώς και διπλή σειρά τείχους. Τον 11ο αιώνα, οι Τελένδιοι αποφάσισαν να επιστρέψουν κοντά στη θάλασσα και εκείνη την εποχή ξανάχτισαν τμήμα της βασιλικής του Αγίου Βασιλείου.
Η διάρκεια ζωής του μεσοβυζαντινού οικισμού είναι αδύνατο να προσδιοριστεί. Μάλλον ήταν σύντομη, καθώς δεν οικοδομήθηκαν μεσοβυζαντινές ή υστεροβυζαντινές εκκλησίες στην Τέλενδο. Ακολούθως οι κάτοικοι μετοίκισαν στην Κάλυμνο και το μικρό νησάκι ερημώθηκε για αιώνες. Στις αρχές του 20ού αιώνα εγκαταστάθηκαν στην ανατολική πλευρά της Τελένδου σφουγγαράδες, ψαράδες και ναυτικοί.
Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία: Κατά τις σύντομες σωστικές ανασκαφές που έχουν πραγματοποιηθεί στην Τέλενδο βρέθηκαν κυρίως αρχιτεκτονικά λείψανα διάφορων περιόδων που καταγράφουν σε πολύ αδρές γραμμές την ιστορία του νησιού. Ο χώρος που σήμερα είναι χτισμένος ο οικισμός κατοικήθηκε κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο, επεκτάθηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και έφτασε στο απόγειό του τα Παλαιοχριστιανικά χρόνια. Λείψανα από οχυρώσεις ιστορικών χρόνων εντοπίστηκαν στα βόρεια, καθώς και θέατρο λαξευμένο σε βράχο, το οποίο αποτελεί και το σημαντικότερο από τα παλαιοχριστιανικά μνημεία.
Επίσης, στη θέση που βρίσκεται ο σημερινός οικισμός, υπάρχουν ερείπια Ρωμαϊκών και Βυζαντινών χρόνων. Ανάμεσα στον 5ο και 7ο αι. μ. Χ. η Τέλενδος παρουσιάζει άνθιση και από εκείνη την περίοδο έχουν βρεθεί λείψανα τριών συγκροτημάτων θερμών Παλαιοχριστιανικής περιόδου, λείψανα παλαιοχριστιανικού οικισμού, καθώς και αρχιτεκτονικά λείψανα τριών τρίκλιτων παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Επίσης ερευνήθηκε παλαιοχριστιανική νεκρόπολη στη θέση Πευκί ή Θολάρια.
Έθιμα και πανηγύρια: Αν βρεθείτε στο νησί τις ημέρες του Πάσχα, μη χάσετε την ευκαιρία να ζήσετε από κοντά τη «Γιορτή της Aγάπης», όπου, μετά από ένα κοινό γεύμα, ολόκληρη η μικρή κοινωνία της Τελένδου, γιορτάζει την αναχώρηση των σπογγαλιευτικών. Η «Γιορτή της Αγάπης», είναι γνωστή και ως γιορτή των σφουγγαράδων. Τα σημαντικότερα πανηγύρια που γίνονται στην Τέλενδο είναι του Αγίου Παντελεήμονα στις 26/7 και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15/8. Και στα δύο γίνεται μεγάλη προετοιμασία, αρκετές ημέρες πριν, με φαγητό και γλυκίσματα που ετοιμάζουν και προσφέρουν οι νοικοκυρές, άρτους που ψήνονται σε ξυλόφουρνους και φυσικά με νησιώτικη μουσική και χορό. Επίσης γιορτάζονται η Πρωτομαγιά και ο Άγιος Ιωάννης ο Κλήδονας στις 23 Ιουνίου, όπου οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές, πηδάνε από πάνω τους, και στη συνέχεια βουτάνε στη θάλασσα.
Φυσικό περιβάλλον: Αν και το νησί είναι άγονο και βραχώδες, με μια μόνο μικρή πεδιάδα, είναι πολύ σημαντικό, όσον αφορά το οικοσύστημά του. Ολόκληρη η νήσος Τέλενδος έχει ενταχθεί στο κοινοτικό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών «NATURA 2000» και αποτελεί σημαντική περιοχή για τα πουλιά της Ελλάδας. Επειδή το βόρειο τμήμα του νησιού δεν κατοικείται, είναι ιδανικό καταφύγιο για σπάνια είδη από θαλασσοπούλια όπως ο αιγαιόγλαρος, για να μπορέσουν να φωλιάσουν, χωρίς ενοχλήσεις. Επιπλέον, ο μοναδικός οικισμός του νησιού, που σήμερα κατοικείται από 25-30 ψυχές, έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός.
Κολύμπι-Ιστιοπλοΐα: Ακριβώς δίπλα στην Κάλυμνο, σε απόσταση μόλις 900 μέτρων από τις ακτές της, η Τέλενδος σας προσκαλεί για ημερήσια εκδρομή, για να απολαύσετε μια γαλήνια ατμόσφαιρα και να κολυμπήσετε στις καταγάλανες ακτές της. Μπορείτε να πάτε εύκολα από την Κάλυμνο, με την οποία συνδέεται με καΐκια που ξεκινώντας από τις Μυρτιές κάνουν τακτικά δρομολόγια. Το νησί έχει να επιδείξει, παρ’ όλο το μικρό του μέγεθος, αρκετές αξιόλογες παραλίες. Σχεδόν όλες είναι προσβάσιμες από την ξηρά, σε κάποιες μπορείτε να πάτε πεζοπορώντας, αλλά αξίζει να κοπιάσετε γιατί θα αποζημιωθείτε εάν αυτό που ψάχνετε είναι η απομόνωση. Φροντίστε να έχετε μαζί όλα όσα θα χρειαστείτε, γιατί οι παρακάτω παραλίες είναι ερημικές με όλη τη σημασία της λέξης.
Πνιγμένος: Αμμουδερή παραλία με ησυχία. Βρίσκεται ΝΔ της παλαιοχριστιανικής νεκρόπολης κάτω από ένα μικρό φαράγγι, τη Ραφή. | Χόχλακας: Βρίσκεται κάτω από την Αγ. Τριάδα-με βότσαλο και ψιλό χαλίκι με πεντακάθαρα νερά. | Πόθα: 10 λεπτά με τα πόδια βόρεια του λιμανιού. Η παραλία αυτή είναι εξοπλισμένη με ξαπλώστρες. | Παραντάϊζ: Το Παραντάϊζ είναι ουσιαστικά η προέκταση της παραλίας Πόθα. Πρόκειται για παραλία γυμνιστών με άμμο και ψιλό βότσαλο στην ακρογιαλιά. Αν έχετε έρθει με το σκάφος σας, το νησί είναι ιδανικό για ιστιοπλοΐα και για παράκτια εξερεύνηση. Υπάρχει μικρή δυνατότητα για δέσιμο στο λιμανάκι, αλλά να έχετε υπόψη ότι ο ανεφοδιασμός με καύσιμα θα γίνει από την Κάλυμνο.
Πεζοπορία: Αν σας γοητεύει το περπάτημα ακόμα και στις διακοπές σας, η Τέλενδος προσφέρει δυο μικρές διαδρομές ώστε να την γνωρίσετε καλύτερα. Σας προτείνουμε να επισκεφθείτε τα ερείπια του εντυπωσιακού παλαιοχριστιανικού ναού του Αγίου Κωνσταντίνου, που χτίστηκε τον 7ο αιώνα. Από το λιμάνι της Τελένδου ακολουθώντας το καλοσχηματισμένο μονοπάτι προς τα βόρεια παράλληλα με τη θάλασσα, θα βρείτε σηματοδότηση που σας κατευθύνει προς την εκκλησία (απόσταση 1 ώρα περίπου από το λιμάνι).
Μετά από την επίσκεψή σας, περπατώντας 20 λεπτά, μπορείτε να κατευθυνθείτε προς την παραλία κάτω από το μοναστήρι και να απολαύσετε κολύμπι στα πεντακάθαρα νερά του. Υπάρχει και δυνατότητα ενοικίασης βάρκας που θα σας μεταφέρει στο λιμανάκι κάτω από το εκκλησάκι και το κάστρο. Από εκεί προχωράτε στο μονοπάτι (20 λεπτά ), μέχρι τα χαλάσματα και επιστρέφετε από την ίδια διαδρομή (έχοντας ραντεβού με τη βάρκα) ή από την πρώτη που προτείναμε, καταλήγοντας στο λιμάνι του οικισμού. Ενδιαφέρουσα είναι και η πεζοπορική διαδρομή που προτείνουμε να κάνετε με προορισμό την παλαιοχριστιανική νεκρόπολη.
Ακολουθήστε το χωμάτινο μονοπάτι που ξεκινά στα αριστερά του λιμανιού, περάστε μέσα από το πευκοδάσος και στη θέση Θολάρια θα γνωρίσετε την Παλαιοχριστιανική Νεκρόπολη της Τελένδου, από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά μνημεία του νησιού. Σώζονται εννέα ταφικά οικοδομήματα με μορφή θολωτών κτισμάτων (από τη μορφή τους πήρε και το όνομα η περιοχή (Θολάρια). Στο δάπεδό τους υπάρχουν χτιστοί τάφοι ορθογώνιου σχήματος. Ακολούθως, ΝΔ της παλαιοχριστιανικής νεκρόπολης κάτω από ένα μικρό φαράγγι, τη Ραφή, μπορείτε να πάτε για κολύμπι στον όρμο Πνιγμένος, όπου σώζονται και τα ερείπια ενός αψιδωτού παλαιοχριστιανικού ναού.
