H εικόνα της Παναγίας είναι από τα πλέον σημαντικά κειμήλια της χώρας και συνδέεται με τον Πόντο και τον ξεριζωμό των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία. H ιστορία της εύρεσης της θαυματουργής εικόνας, σύμφωνα με την παράδοση, είναι συγκλονιστική. Μετά το θάνατο του Απόστολου και Ευαγγελιστή Λουκά, ο μαθητής του Ανανίας φέρνει την εικόνα στην Αθήνα και την τοποθετεί στον περικαλλή ναό της Θεοτόκου. Την εποχή εκείνη η εικόνα ονομάζεται Παναγία η Αθηνιώτισσα. Οι Αθηναίοι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα της Παναγιάς, ακολουθούν την πορεία της εικόνας, η οποία πετά ως τον Πόντο.
Οι δύο μοναχοί περνούν τα Μετέωρα, τη Χαλκιδική και την παραλία της Μονής Βατοπεδίου, από όπου ένας άγνωστος άνδρας τούς μεταφέρει με καράβι μέχρι τη Μαρώνεια. Βαρνάβας και Σωφρόνιος περνούν πεζοπορώντας τη Ραιδεστό και κατορθώνουν τελικά να φθάσουν στην Κωνσταντινούπολη, από όπου και πηγαίνουν με ένα πλοιάριο στην Τραπεζούντα. Εκεί η Παναγία εμφανίζεται και πάλι στους δύο Αθηναίους μοναχούς, για να τους πληροφορήσει ότι η εικόνα της πορεύεται προς το όρος Μελά. Με οδηγό τους πλέον τον Πυξίτη ποταμό, και εμψυχωμένοι από τη δύναμη της πίστης τους, ανηφορίζουν προς το όρος, μέχρι τη στιγμή που βρίσκονται μπροστά στην είσοδο μιας σπηλιάς με χρυσαφένια λάμψη.
H λάμψη αυτή δεν ήταν άλλη από το φως της Εικόνας της Αθηνιώτισσας. Οι δύο ερημίτες μοναχοί κατορθώνουν, παρά τις πολλές αντιξοότητες που συναντούν, να χτίσουν το 386 μ.Χ. σε σπήλαιο της απόκρημνης κατωφέρειας του όρους Μελά, σε υψόμετρο 1.063 μέτρα, σκαλιστή μέσα στο βουνό την εκκλησία της Σουμελιώτισσας. Από τότε η εικόνα έγινε γνωστή ως Παναγία Σουμελά, ενώ το πασίγνωστο χριστιανικό ορθόδοξο μοναστήρι κοντά στην Τραπεζούντα παραμένει το σύμβολο του Ποντιακού Ελληνισμού επί 16 ολόκληρους αιώνες.
Κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 οι Τούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Αφού πρώτα λήστεψαν όλα τα πολύτιμα αντικείμενα που υπήρχαν μέσα στη μονή, μετά έβαλαν φωτιά. Οι μοναχοί, πριν από την υποχρεωτική έξοδο, το 1923, έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου και τον σταυρό του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Μανουήλ Κομνηνού.
Το 1930, με ενέργειες του πρωθυπουργού της Ελλάδας Ελευθέριου Βενιζέλου, στο πλαίσιο της προωθούμενης τότε ελληνοτουρκικής φιλίας, ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού, επισκέπτεται την Αθήνα και δέχεται μια αντιπροσωπεία να πάει στον Πόντο και να παραλάβει τα σύμβολα της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Έκτοτε και για 20 ολόκληρα χρόνια η εικόνα φιλοξενήθηκε στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας. Το 1931 ο Λεωνίδας Ιασωνίδης προτείνει τον «επανενθρονισμό» της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Ελλάδας, ενώ τελικά το 1951 ο Φίλων Κτενίδης κάνει πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου στην Καστανιά της Βέροιας.
