Η Ιερά Πατριαρχική Σταυροπηγιακή Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Γηρομερίου είναι ένα από τα σημαντικότερα και παλαιότερα εν ενεργεία μοναστήρια στην Ήπειρο. Απέχει 8 χιλιόμετρα από την πόλη των Φιλιατών και είναι χτισμένη στις πλαγιές του 'Ορους Φαρμακοβούνι. Ιδρυτής της ήταν ο Όσιος Νείλος ο Εριχιώτης ο Ηγιασμένος (1228-1334), Κωνστανπνουπολίτης στην καταγωγή, από την αυτοκρατορική γενιά των Λασκάρεων.
Αποτέλεσε σημαντικό μοναστικό κέντρο, ενώ από την αρχή της ίδρυσής της ήταν πατριαρχική και σταυροπηγιακή. Το 1800 έγινε έδρα της Επισκοπής Γηρομερίου, υπαγόμενη στη Μητρόπολη Ιωαννίνων, με την ίδια έκταση στη δικαιοδοσία της. Μέχρι το 1895, οπότε καταργήθηκε, είχε διάφορες εναλλαγές, άλλοτε ως έδρα Επισκοπής και άλλοτε Εξαρχίας. Σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της η μονή συνέβαλε στη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων της Θεσπρωτίας.
Χαρακτηριστική ήταν η λειτουργία κρυφού σχολειού και ιερατικής σχολής στο χώρο της, ενώ με έξοδά της λειτουργούσαν σχολεία σε πολλά χωριά της περιοχής. Το Καθολικό της μονής είναι μικρός ναός και ανήκει στον τύπο των τετρακιονίων σταυροειδών εγγεγραμμένων με τρούλο. Η ανέγερση του κυρίως ναού έγινε το 1568 με τη χορηγία του βοεβόδα της Ουγγροβλαχίας Οξυώτη ή Αξιώτη από την Πωγωνιανή. Της ίδιας εποχής θεωρείται και ο εξωνάρθηκας, ενώ το Ιερό και ο νάρθηκας είναι προγενέστερα, πιθανώς του 14ου αιώνα.
Εσωτερικά ο ναός παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς στολίζεται από αγιογραφικό διάκοσμο δύο φάσεων: Η παλαιότερη (1568- 1590), άγνωστου αγιογράφου, είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας και έχει τη μοναδική ιδιαιτερότητα να συνδυάζει στοιχεία της Κρητικής Σχολής και της Σχολής της Δυτικής Ελλάδος με στοιχεία της δυτικής τέχνης. Η νεότερη φάση (1679) είναι λαϊκής τεχνοτροπίας. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Καθολικού κατασκευάστηκε το 1824 και επιχρυσώθηκε το 1829.
Οι εικόνες του αγιογραφήθηκαν το 1824 από τον Δημήτριο Παπαδιαμάντη από το Ζαγόρι. Σε ιδιαίτερο ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι, σύγχρονο του τέμπλου, βρίσκεται n παλαιά αμφιπρόσωπη εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας με την επωνυμία «OPHXHOTICCA» (14ου αιώνα). Στην άλλη όψη εικονίζονται οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος. Η ιερά μονή πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου και στην εορτή του κτήτορά της, Οσίου Νείλου, στις 2 Ιανουαρίου. Επίσης, εορτάζει την Τρίτη του Πάσχα, τη μνήμη των Νεοφανών Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης.
