Η Παναγία Σουμελά ποντιακά «σου Μελά», δηλαδή «στο όρος Μελά» βρίσκεται στο χωριό Καστανιά, στις πλαγιές του Βερμίου, σε απόσταση 20 χιλιομέτρων από τη Βέροια. Ιδρύθηκε το 1951 ως συνέχεια της Ιεράς Μονής Σουμελά στον Πόντο για να στεγάσει το ιερό παλλάδιο των ξεριζωμένων Ποντίων, τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που, σύμφωνα με την παράδοση, εικονογράφησε ο Λουκάς. Μετά το θάνατο του ευαγγελιστή, ο μαθητής του, Ανανίας, μετέφερε την εικόνα στην Αθήνα, όπου παρέμεινε για περίπου τριακόσια χρόνια σε εκκλησία με το όνομα Παναγία η Αθηνιώτισσα.
Μια ημέρα του 380, η εικόνα εξαφανίστηκε. Οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος, που ανέλαβαν να τη βρουν, οδηγήθηκαν, μετά από υπόδειξη της Παναγίας, στο όρος Μελά στην Τραπεζούντα, όπου έχτισαν εκκλησία μέσα στη σπηλιά όπου ανακάλυψαν την εικόνα και ανέβλυζε αγίασμα. Το 1860 κοντά στο σπήλαιο ανεγέρθηκαν ένας πανοραμικός τετραώροφος ξενώνας και άλλοι λειτουργικοί χώροι για τις ανάγκες των προσκυνητών, καθώς και βιβλιοθήκη, ενώ γύρω από τη μονή ανοικοδομήθηκαν μικροί ναοί αφιερωμένοι σε διάφορους αγίους.
H μονή, εξαιτίας της φήμης και του πλούτου που απέκτησε, κατά καιρούς υπέφερε από τις επιδρομές αλλόπιστων και κλεφτών. Σε κάποια από αυτές, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε, για να ανασυσταθεί από τον Τραπεζούντιο Όσιο Χριστόφορο το 644. Την ιερά μονή προίκισαν με πολλές δωρεές, προνόμια, κτήματα, αναθήματα και κειμήλια οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες και αργότερα οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας Ιωάννης Β' Κομνηνός, Αλέξιος Β' Κομνηνός καί Βασίλειος Β' Κομνηνός.
Μεγάλοι ευεργέτες της ήταν επίσης ο Αλέξιος Γ' Κομνηνός (1349-1390), που κατασκεύασε πύργους και νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλιά κτίσματα, ενώ της χάρισε 48 χωριά και εγκατέστησε σαράντα μόνιμους φρουρούς για την ασφάλειά της -γι' αυτό και ανακηρύχθηκε «νέος κτήτωρ»-και ο Μανουήλ Γ' Κομνηνός (1390-1417), ο οποίος της πρόσφερε σταυρό ανεκτίμητης αξίας με Τίμιο Ξύλο. Πολλά από τα προνόμια που χορήγησαν οι Κομνηνοί στην ιερά μονή επικυρώθηκαν και επεκτάθηκαν επί Τουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια και πατριαρχικά σιγίλια.
Το 1922 οι Τούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Οι μοναχοί, πριν από την αναγκαστική έξοδό τους, το 1923, έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστόφορου και το σταυρό του αυτοκράτορα Μανουήλ Γ' Κομνηνού. Το 1930, με ενέργειες του Έλληνα πρωθυπουργού, Ελευθερίου Βενιζέλου, στο πλαίσιο της προωθούμενης τότε ελληνοτουρκικής φιλίας, ο Τούρκος πρωθυπουργός, Ισμέτ Ινονού, δέχθηκε να μεταβεί στον Πόντο μια αντιπροσωπεία και να παραλάβει τα ιερά κειμήλια.
Την αποστολή ανέλαβε ο Αμβρόσιος Σουμελιώτης, προϊστάμενος στην Εκκλησία του Αγίου Θεράποντος της Τούμπας στη Θεσσαλονίκη. H εικόνα φιλοξενήθηκε για 20 χρόνια στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας και το 1951 ο Κρωμναίος οραματιστής και κτήτωρ Φίλων Κτενίδης έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου.
