Γνωστή και ως Καταπολιανή, βρίσκεται στην πρωτεύουσα, Παροικιά, της Πάρου και είναι ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα παλαιοχριστιανικά μνημεία και το μεγαλύτερο σε μέγεθος της ελληνικής εmκράτειας. H ιερή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής, έργο του 17ου αιώνα, αποτελεί τη δεύτερη Προσκυνηματική εικόνα των Κυκλάδων μετά την εικόνα της Παναγίας της Τήνου.
H παράδοση αποδίδει την κατασκευή της πρώτης εκκλησίας στον αυτοκράτορα και ισαπόστολο Μεγάλο Κωνσταντίνο, που υλοποίησε τάμα της μητέρας του, Αγίας Ελένης, την οποία έσωσε η Θεοτόκος από θαλασσοταραχή, όταν ταξίδευε για τους Αγίους Τόπους, οδηγώντας το πλοίο με ασφάλεια στο λιμάνι της Πάρου. Το παλαιοχριστιανικό κτιριακό σύμπλεγμα της Καταπολιανής αποτελείται από την κεντρική μεγάλη σταυρική τρουλαία βασιλική, που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το σύγχρονο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στα βορειοανατολικά και το μεταγενέστερο βαπτιστήριο στα νότια.
Οι αναστηλωτικές και ανασκαφικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν από τον αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο Αναστάσιο Ορλάνδο (1959-1964) αποκατέστησαν την αρχική μορφή του συγκροτήματος και αποκάλυψαν το δυτικό αίθριο. H μεγάλη σταυρική βασιλική χρονολογείται στην εποχή του Ιουστινιανού, γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα. Είχε ανεγερθεί πάνω σε πρωιμότερη τρίκλιτη βασιλική που πατούσε στο ψηφιδωτό δάπεδο κοσμικού κτιρίου-ίσως γυμνασίου-των αρχών τον 4ου αιώνα.
H ποιότητα του διακόσμου και η κατασκευή συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι ο ναός χτίστηκε με αυτοκρατορική χορηγία. Στο συγκρότημα σώζονται επίσης μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και σπαράγματα τοιχογραφιών. Το σύμπλεγμα της Καταπολιανής πλαισιώνεται από μικρά παρεκκλήσια και συγκρότημα διώροφων κελιών και υψηλού περιβόλου, οι οικοδομικές φάσεις των οποίων χρονολογούνται στον 17ο και το 18ο αιώνα.
Και οι δύο ονομασίες, «Εκατονταπυλιανή» και «Καταπολιανή», φέρονται σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αιώνα, η επίσημη όμως είναι n πρώτη καθώς, σύμφωνα με την παράδοση, 99 πύλες είναι φανερές, ενώ η 100ή θα αποκαλυφθεί με το άνοιγμα αντίστοιχης μυστικής πόρτας που βρίσκεται στην Αγιά Σοφιά.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ετυμολογικά τα ονόματα «Εκατονταπυλιανή», «Εκατομπυλιανή» ή «Καταπολιανή» (κατά συγκοπή του πρώτου) σημαίνουν χώρο που έχει εκατό πύλες. Παρότι παρόμοιος χαρακτηρισμός δεν αναφέρεται για άλλο οικοδόμημα ή πόλη στη νεότερη ελληνική γλώσσα, το επίθετο θεωρείται διακοσμητικό, ενδεχομένως για να δηλώσει το μεγάλο αριθμό αψιδωτών αρχιτεκτονημάτων που δίνουν την εντύπωση πλήθους πυλών.
