Η ιστορική Ιερά Σταυροπηγιακή Μονή Παναγίας Ακρωτηριανής και Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (γνωστή ως Μονή Τοπλού) αποτελεί το σπουδαιότερο φρουριακό μοναστηριακό συγκρότημα της βορειοανατολικής Κρήτης. Χτισμένη στο Ακρωτήριο του Σαμωνίου (ή Κάβο Σίδερο), βρίσκεται 10 χιλιόμετρα ανατολικά της Σητείας και 6 βόρεια του Παλαιοκάστρου.
Το σύμπλεγμα με το επιβλητικό καμπαναριό και τη διακόσμηση αναγεννησιακού τύπου διαμορφώθηκε σταδιακά από το 14ο αιώνα, ενώ από τον 15ο εξελίχθηκε σε μια εύρωστη μονή με μεγάλη πνευματική ακτινοβολία. Καταστράφηκε το 1612 από σεισμό και ανοικοδομήθηκε με την οικονομική ενίσχυση των Βενετών κυριάρχων. Διαλύθηκε εκ νέου και ερημώθηκε με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους.
Με την ονομασία «Τοπλού» αναφέρεται για πρώτη φορά σε τουρκικό έγγραφο του 1673. Για την προέλευση του ονόματος επικρατέστερη είναι η εκδοχή που το συνδέει με την τουρκική λέξη «τοπ» («κανόνι») λόγω ενός μικρού κανονιού που υπήρχε εκεί από την περίοδο της Ενετοκρατίας για την άμυνα της μονής από τους πειρατές. Κατά άλλους, το όνομα προέρχεται από την πρώτη συλλαβή της λέξης «πλούσιο», καθώς το μοναστήρι διέθετε τεράστια ακίνητη περιουσία. Ακόμα και σήμερα, συχνά αναφέρονται σε αυτό ως «Το Μεγάλο Μοναστήρι».
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η μονή συμμετείχε στους εθνικούς απελευθερωτικούς αγώνες και υπέφερε συχνά από επιθέσεις επειδή ήταν καταφύγιο των διωκόμενων ντόπιων και επαναστατική εστία. Από το 1870, λειτουργούσε εκεί αλληλοδιδακτικό σχολείο. Κατά τη Γερμανική Κατοχή, το μοναστήρι διέθετε ασύρματο για να επικοινωνεί με τους συμμάχους στο Κάιρο. Όταν το ανακάλυψαν, οι Γερμανοί εκτέλεσαν, μεταξύ άλλων, τον τότε ηγούμενο, Γεννάδιο Συλιγνάκη-τα οστά του οποίου μεταφέρθηκαν το 1955 στο ηρώο έξω από τη μονή-, και τον μοναχό Καλλίνικο Παπαθανασάκη.
Το μοναστηριακό συγκρότημα αναπτύσσεται σε τρεις ορόφους και διαθέτει 40 βοηθητικούς χώρους (μαγειρεία, κελιά, ξενώνες, ηγουμενείο κ.ά.). H πρόσοψη της μονής έχει αετωματική μορφή αναγεννησιακού τύπου και φέρει εντοιχισμένη εγχάρακτη κτητορική επιγραφή του ηγούμενου Γαβριήλ Παντόγαλου σε δίστιχα. Πάνω από την κεντρική πύλη διασώζεται από την Ενετοκρατία καταχύτρα, με την οποία έριχναν καυτό λάδι και μολύβι στους εισβολείς.
Σύμφωνα με την παράδοση, υπάρχουν 100 πόρτες, ωστόσο έχουν ανακαλυφθεί οι 99. Εντυπωσιακό είναι το αναγεννησιακού τύπου κωδωνοστάσιο, ύψους 33 μέτρων. Στην εσωτερική αυλή στέκει δίκλιτη βασιλική αφιερωμένη στο Γενέθλιον της Θεοτόκου και στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Στο εσωτερικό, ο ναός έχει θαυμάσιες εικόνες, ενώ πίσω από τους νεότερους σοβάδες αποκαλύφθηκαν καλά διατηρημένες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.
Σύμφωνα με την παράδοση, υπάρχουν 100 πόρτες, ωστόσο έχουν ανακαλυφθεί οι 99. Εντυπωσιακό είναι το αναγεννησιακού τύπου κωδωνοστάσιο, ύψους 33 μέτρων. Στην εσωτερική αυλή στέκει δίκλιτη βασιλική αφιερωμένη στο Γενέθλιον της Θεοτόκου και στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Στο εσωτερικό, ο ναός έχει θαυμάσιες εικόνες, ενώ πίσω από τους νεότερους σοβάδες αποκαλύφθηκαν καλά διατηρημένες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.
Στη μονή φυλάσσονται τα λείψανα των Αγίων Χαράλαμπους, Δομητιανού, Τρύφωνος, Παντελεήμονος, Στέφανου, Αβερκίου και Ιακώβου και της Οσίας Αναστασίας. Επίσης, τα επιτραχήλια του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης και σημαντική συλλογή εικόνων, χειρογράφων, παλαιτύπων και άλλων εκκλησιαστικών κειμηλίων. Οι μοναχοί παράγουν και πωλούν εξαιρετικά προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας, όπως κρασί, λάδι και ρακή, που φέρουν την ονομασία Τοπλού.
H μονή γιορτάζει στις 26 Σεπτεμβρίου, στη Μετάσταση του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και Ευαγγελιστού.
